10-mavzu. Raqobatlashgan bozorlardagi firmalar faoliyati

 
10.3-rasm. Raqobatlashgan firmaning qisqa muddatli taklif egri chizig’i 
Agar firma hech narsa ishlab chiqarmasa mahsulotning narxi uning chekli 
harajatiga teng bo’ladi. Agar narx o’rtacha o’zgaruvchan harajatlarni qoplamasa, firma 
o’z faoliyatini to’xtatgani ma’qul.
Iqtisodchilar qayta tiklanmaydigan va allaqachon yo’qotilgan mablag’larga 
yo’qotilgan mablag’lar deyishadi. Sababi yo’qotilgan mablag’ ustida hech narsa qilib 
bo’lmaydi, qaror chiqarishda ham ularni inobatga olib bo’lmaydi. 
Qisqa muddatli davrda, raqobatlashgan firmaning taklif egri chizig’i, ya’ni uning 
chekli harajatlar ergi chizig’i agar P AVC dan katta bo’lsa, o’rtacha o’zgaruvchan 
harajatlardan yuqorida bo’ladi. Agar narx o’rtacha o’zgaruvchan harajatlardan kichik 
bo’lsa, pastga tushib ketadi.

---

Firmalarning faoliyatini to’xtatish haqidagi qarorini tahlil qilar ekanmiz, 
yo’qotilgan mablag’lar bunga misol bo’la oladi. Firmalar vaqtinchalik faoliyatini 
to’xtatishi bilan doimiy harajatlarni to’lashlari shart. Natijada doimiy harajatlar qisqa 
muddatda yo’qolib boradi, firma ishlab chiqarishda ularni rad qilishi mumkin. 
Firmaning qisqa muddatli taklif egri chizig’i chekli harajatlarning bir qismi bo’lib, 
o’rtacha o’zgaruvchan harajatlarga tegishlidir va doimiy mablag’harajatlarning miqdori 
taklif qaroriga ta’sir qilmaydi. 
10.5. Firmalarning uzoq muddatli davrdagi qarori 
Firmalarning uzoq muddatli davrdagi qarorida bozordan chiqish faoliyatni 
to’xtatish bilan barobar. Agar firma bozordan chiqsa mahsulot savdosidan keladigan 
daromadni yo’qotadi. Ammo u nafaqat o’zgaruvchan harajatlarni, balki doimiy 
mablag’harajatlarni ham tejab qoladi. Shu sababdan firma uning umumiy harajatlari 
ishlab chiqarish daromadidan kam bo’lsa, u bozordan chiqishga to’g’ri keladi.
Biz bu tushunchani matematik tushuntirish orqali yanada aniqroq qilamiz. Agar TR 
umumiy daromadni bildirsa, TC esa umumiy harajatlarni bildiradi. 
Agar
TR < TC 
bo’lsa, firma bozordan chiqadi
Agar o’rtacha daromad o’rtacha o’zgaruvchan harajatlardan past bo’lsa, firma 
bozordan chiqadi. Buni miqdorga Q ga bo’lish orqali amalga oshiramiz.
TR/Q < VC/Q 
bo’lsa firma bozordan chiqadi
Tengsizlikning chap tarafi umumiy daromad narxni miqdorga ko’paytirilishidan 
kelib chiqadi P x Q, VC/Q esa o’zgaruvchan harajatlarni miqdorga bo’linishidan 
o’rtacha o’zgaruvchan harajatlar (AVC) chiqadi. Va firmani bozordan chiqishi 
quyidagicha ifodalanadi:
P < AVC 
bo’lsa firma bozordan chiqadi
Bunday tahlil yangi ish boshlashni istagan tadbirkorlar uchun ham to’g’ri keladi. 
Firma bozorga kirib kelishi mumkin, qachonki u foyda ko’rishni boshlasa, ya’ni
P > AVC 
bo’lsa firma bozorga kiradi.
Endi raqobatli firmaning uzoq muddatli davrda foydani maksimallashtirish 
strategiyasini ko’rib chiqamiz.
Bozorga kirish va chiqishni tahlil qilar ekanmiz, uning foydasini tahlil qilishimiz 
foydali. Foyda umumiy harajatni (TC) umumiy daromaddan (TR) ayirish natijasiga 
teng:
TR - TC = Foyda 
Bu ta’rifni miqdorga (Q) ko’paytirish va bo’lish orqali amalga oshirishimiz 
mumkin:
(TR/Q – TC/Q) x Q = Foyda 
E’tibor berish kerakki, TR/Q bu o’rtacha daromaddir, ya’ni narx P, TC/Q esa 
o’rtacha umumiy harajatdir: 

---

Foyda = (P - ATC) x Q 
Bu yo’l bilan ifodalash firmaning foydasini o’lchashda yordam beradi.