10-mavzu. Korxona rentabelligi, daromad va harajatlar

Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish harajatlari.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq harajatlarga ishlab chiqarish harajatlari deb ataladi. Ularga quyidagilar kiradi:
- material (moddiy) harajatlari;
- mehnat haqi harajatlari;
- ishlab chiqarish bilan bog’liq ma’muriy harajatlar.
Bevosita material harajatlari mehnat haqi bilan birgalikda dastlabki harajatlarni tashkil etadi.
Mehnat haqi va ishlab chiqarish harakteridagi ma’muriy boshqaruv harajatlari birgalikda konversiya harajatlarini tashkil etadi.
Material harajatlari konversiya harajatlari bilan birgalikda to’liq ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi.
Noishlab chiqarish harajatlari.
Ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan barcha harajatlarga noishlab chiqarish harajatlari deb ataladi. Ular tarkibiga sotish bilan bog’liq harajatlar, ilmiy tekshirish va tadqiqot harajatlari, umumiy va ma’muriy boshqaruv harajatlari, boshqaruv harajatlari, olingan kredit uchun foiz to’lovlari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan harajatlar kiritiladi.
Mahsulot tannarxini umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar quyidagilarni tashkil etadi:
1. Bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan harajat.
2. Taqqoslanadigan mahsulot tannarxi.
3. Mahsulot birligining tannarxi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatidagi harajatlarni yuqoridagi ko’rinishda turkumlash bilan bir qatorda yana quyidagi xususiyatlari bo’yicha ham tasniflab chiqishimiz mumkin.
Yuzaga chiqish shakliga ko’ra:
• asosiy ishlab chiqarish harajatlari;
• moliyaviy faoliyat bo’yicha harajatlar;
• tasodifiy, favquloddagi harajatlar.
Mahsulot tannarxiga qo’shilishiga ko’ra:
• mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan harajatlar;
• mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan harajatlar.
Yuzaga chiqish o’rni bo’yicha:
• bo’lim bo’yicha qilingan harajatlar;
• tsex bo’yicha qilingan harajatlar;
• uchastka bo’iicha qilingan harajatlar va h.k.z.
Sotish hajmiga hisobdan chiqarilishiga ko’ra:
• mahsulot ishlab chiqarish harajatlari;
• davr harajatlari.
Davriga ko’ra:
• joriy davr harajatlari;
• kelgusi davr harajatlari.
Soliqqa tortiladigan foyda summasini aniqlashda hisobga olinishiga ko’ra:
• soliqqa tortiladigan bazaga qayta qo’shiladigan doimiy tafovutlar;
• soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladigan davri bo’yicha tafovutlar;
• soliqqa tortiladigan bazani aniqlashda hisobga olinmaydigan harajatlar.
Mahsulot hajmining o’zgarishiga muvofiq:
• o’zgaruvchan harajatlar;
• o’zgarmas harajatlar.
Mahsulot tannarxiga qo’shilishiga qarab:
• to’g’ri harajatlar (bevosita);
• egri harajatlar (bilvosita).
Moliyaviy natijalarga daxlsizligi bo’yicha:
• mahsulot tannarxiga qo’shiladigan harajatlar;
• foyda hisobidan qoplanadigan harajatlar.
Korxona harajatlarini tahlil etishda o’rganish ob’ekti va maqsadidan kelib chiqqan holda korxona harajatlarining u yoki bu turkumi bo’yicha o’zgarishlar va sabablariga baho beriladi. Taqqoslash yoki qiyosiy o’rganishda joriy davr va o’tgan yil ma’lumotlari, biznes reja qo’rsatkichlari, o’rtacha ko’rsatkichlar va tarmoq bo’yicha boshqa ma’lumotlar olinadi. Taqqoslashda ko’rsatkichlar bo’yicha mutlaq o’zgarishlar nisbiy ko’rsatkichlarni qo’llash orqali to’ldiriladi.
Mahsulot tannarxini ifodalovchi ko’rsatkichlardan eng muhimi, bir so’mlik tovar mahsuloti uchun qilingan harajatdir. Bu ko’rsatkich tiyin hisobida quyidagicha aniqlanadi²: