10-mavzu. Korxona rentabelligi, daromad va harajatlar

10-MAVZU. KORXONA RENTABELLIGI, DAROMAD VA HARAJATLAR


10.1. Harajatlar tushunchasi va uning tasniflanishi

Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul harajatlarini sarflaydilar. Korxonaning umumiy harajatlari ichida ishlab chiqarish harajatlari eng katta salmoqqa ega. Ishlab chiqarish harajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab chiqarish qanchaga tushishini ko’rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi.

Mahsulot tannarxi korxonalar xo’jalik faoliyatini ifodalovchi sifat ko’rsatkichi bo’lib, korxonalar faoliyatining hamma tomonlarini, ya’ni ishlab chiqarish va moliyaviy tomonlarini aks ettiradi va ularning ish samaradorligini ko’rsatadi.
Mahsulot tannarxi deganda, mahsulot ishlab chiqarish, sotish va korxona moliyaviy faoliyati bo’yicha barcha harajatlarining pul orqali ifodalanishi tushuniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mahsulot tannarxini o’rganishning ahamiyati turli xildagi mulkchilik shakllarida ish yuritayotgan korxonalar uchun beqiyosdir, zero, ishlab chiqarish harajatlari to’g’risida to’la ma’lumotlarga ega bo’lmasdan turib ishlab chiqarishni tashkil qilish va samarali boshqarish mumkin emas.
Mahsulot tannarxini arzonlashtirish jonli mehnat hamda buyumlashgan mehnatni tejashni aks ettiradi, foydaning ortishini ta’minlaydi, ulgurji va chakana narxlarni arzonlashtirish imkonini yaratadi.
Mahsulot tannarxini arzonlashtirishning asosiy yo’llari quyidagilardan iborat: boshqaruv usullarini, ishlab chiqarish va mehnatni ilmiy tashkil qilish, xo’jalik hisobini takomillashtirish, ishlab chiqarish asosiy vositalaridan foydalanishni yaxshilash, moddiy resurslardan tejab-tergab foydalanish, ishlab chiqarishni boshqarish va unga xizmat ko’rsatish harajatlarini va samarasiz harajatlarni kamaytirish kabilar.
Tannarxni pasaytirish uchun har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’z faoliyat yo’nalishi bo’yicha tannarxni pasaytirish omillari to’g’risida keng va chuqur tasavvurga ega bo’lishi lozim. Umumiy holda, mamlakatimiz korxonalarida tannarxni pasaytirishning asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir (10.1-rasm).