1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Тупроқнинг заҳарланиши. 
Тупроққа турли хилдаги пестицидлар (лот. 
pestis – 
юқумли касал, 
caedere – 
ўлдирмоқ) ва кимѐвий чиқиндиларнинг 
аралашуви уни заҳарлаб, ҳосилдорлигини пасайтиради. Зараркунанда 
ҳашаротларга қарши кимѐвий заҳарларнинг кўплаб ишлатилиши, бир 
томондан, улар билан бирга тупроқдаги фойдали тирик организмларни ҳам 
қириб юборса, иккинчи томондан тупроқни заҳарлаб, ундаги табиий 
экотизимни бузади. Гарчи, кейинги йиллар қишлоқ хўжалигида кимѐвий 
моддаларни, шу жумладан турли хил пестицидларни қўллаш бир мунча 

---

89
 
тартибга кирган бўлса-да, яқин ўтмишгача Ўзбекистон тупроғи дунѐда энг 
кучли заҳарланган тупроқ ҳисобланар эди. 1987 йил маълумотларига кўра 
қишлоқ хўжалигида ишлатилган кимѐвий заҳарларнинг миқдори гектар 
ҳисобига АҚШ да 2-3 кг бўлгани ҳолда, бу миқдор Ўзбекистонда 54,4 кг 
ташкил қилган. Мустақиллик йилларида республикамиз қишлоқ хўжалигида 
кимѐвий заҳарлардан фойдаланиш бир мунча тартибга тушиб, экинзорларни 
зарарли ҳашаротлардан муҳофаза қилишда кимѐвий кураш усулидан 
биологик кураш усулига ўтилди. Бунинг натижасида 1990 йилда гектар бошига 
ишлатилган кимѐвий заҳарлар 20,6 кг, 1993 йилда эса 13,8 кг гача 
камайтирилди, 
кимѐвий 
заҳарлар 
ўрнини 
зарарли 
ҳашаротларнинг 
кушандалари бўлган фойдали ҳашаротлар эгаллади. Ҳозирги кунда 
республикада 300 дан биолаборатория мавжуд бўлиб, уларда ҳар мавсумда 
10 тоннагача трихограмма, миллиарддан ортиқ габробракон ва олтинкўз 
кўпайтириб олинади. Фақатгина 2007 йилнинг ўзида 13 та биолаборатория 
ташкил қилинди. 
Тупроқнинг заҳарланишида саноат корхоналаридан атроф муҳитга 
чиқариладиган ташламаларининг таъсири каттадир. Айниқса кимѐ саноати, 
нефтни қайта ишлаш, металлургия ва цемент заводлари яқинидаги ерлар кўп 
ифлосланади. Корхоналардан атмосфера ҳавосига ташланадиган заҳарли 
моддалар тупроққа чўкиб ҳосилдор ерларни заҳарлайди. Бундай ерлар 
тупроғида сульфид кислотаси, сурьма, симоб, қўрғошин, фтор каби заҳарли 
элементлар тўпланиб, ўсимликларни яхши ўстирмайди. Баъзи ҳудудларда 
саноат корхонаси атрофларида тупроқнинг кимѐвий заҳарларнишидан 
экотизимдаги тирик организмлар қирилиб кетади ва ҳосилдор боғлар ўрнида 
“индустриал саҳро” вужудга келади.