1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Тупроқнинг шўрланиши ва ботқоқланиши. 
Тупроқ унумдорлигини 
пасайтирувчи жиддий сабабларидан бири унинг шўрланиши ва 
ботқоқланишидир (10-расм). Ҳозирги вақтда дунѐда унумсиз, шўрланган 
майдонлар 20-25 млн. гектардан ортиқ.Бу ерлар кўпроқ Осиѐ, Африка ва 
Америкада ҳамда Европанинг баъзи мамлакат-ларида учрайди. 

---

87
 
10-расм.Тупроқнинг ўртача шўрланиши.
Кейинги вақтларда тупроқнинг шўрланиши Марказий Осиѐнинг Орол 
денгизи таъсирида бўлган ҳудудларида кўпайиб бормокда. 2000 йилдан 
кейинги даврда шўрланган майдонлар ҳажми республикамизнинг Наманган, 
Тошкент, Фарғона ва бошқа вилоятларида сезиларли даражада камайган 
бўлсада, 2007 йилги ҳолат бўйича шўрланган майдонлар Қоракалпоғистон 
Республикаси, Хоразм, Сырдарѐ, Навоий, Бухоро ва Жиззах вилоятларида 
салмоқли ўринни эгаллайди. 
Тупроқнинг икки хилдаги шўрланиши фарқланади – 
бирламчи 
ва 
иккиламчи 
шўрланиш. 
Тупроқнинг бирламчи шўрланиши 
унга сув билан 
оқиб кирадиган ва ҳаводан тушадиган тузлар таъсирида келиб чиқади. 
Бундай шўрланишни қишки мавсумда ерни сувга тўлдириб шўр ювиш билан 
қисман камайтириш мумкин. Аммо, деҳқончилик учун тупроқнинг 
иккиламчи шўрланиши хавфли. 
Иккиламчи шўрланиш 
ер ости сувлари 
сатҳининг кўтарилишидан келиб чиқади. Ер юзига яқин жойлашган бу 
сувлар ҳавога буғланиши (инфильрация) жараѐнида ундаги туз моддалари 
тупроқ юзасида инфильтрантлар сифатида тўпланиб қолади. Уларни 
йўқотиш бир мунча мураккаб ва серхаражат бўлиб, бунинг учун горизонтал 
(очиқ зовурлар) ѐки вертикал (тик қудуқлар) дренажлар қазиш талаб қилинади.
Рельефи ноқулай бўлган ҳудудларда ер ости сувларини олиб кетиш анча 
мураккаб жараѐн ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бундай ҳудудларда 
тупроқнинг мелиоратив ҳолати ѐмонлашиб, экин майдонлари ўрнида 
ботқоқлашган майдонлар пайдо бўлади. Ботқоқланиш айниқса ўзлаштирилган 
гипсли чўлларда, Сирдарѐ ва Амударѐнинг қуйилиш ерларида кўпроқ сезилади.