1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

 

---

85
 
6.3. Тупроқ унумдорлигининг пасайиш сабаблари
Тупроқ унумдорлиги пасайишининг асосий сабаблари унинг эрозияга 
учраши, озуқа моддаларининг етишмаслиги, шўрланиши, ботқоқлашиши, 
чўлланиши, унинг заҳарланиши ва агротехник тадбирларнинг нотўғри 
бажарилишидир. 
Тупроқ эрозияси. 
Эрозия (лот. 
erozio 
– кемириш) лотинча сўз бўлиб,
парчаланиш деган маънони беради. 
Тупроқ эрозияси 
– тупроқнинг 
унумдор қатлами сув билан ювилиб ѐки шамол билан кўчиб кетишидир. 
Тупроқ эрозиясини келтириб чиқарадиган омиллар икки хил бўлади. 
1. Шамол эрозияси. 
2. Сув эрозияси. 
Бундан ташқари эрозия ўзининг кечиш тезлигига кўра икки турга 
бўлинади. 
1. Табиий, яъни 
геологик эрозия 
– бу тупроқ зарраларининг табиий 
омиллар таъсирида емирилишидир. Бу турдаги эрозия жуда секин кечади. 
Табиий эрозиянинг олдини олиш иложи йўқ, лекин у деярли зарар ҳам 
келтирмайди, чунки бу жараѐнда йўқотилган тупроқ табиий равишда 
тикланиб улгуради. 
2. Сунъий, яъни 
антропоген эрозия 
– бу тупроқни емирувчи жараѐн 
бўлиб, у инсоннинг хўжалик фаолияти таъсирида келиб чиқади. Бундай 
эрозия 
тезлашган эрозия 
деб аталади. Тез кечадиган бундай эрозия ер юзи 
тупроқ қатламининг офати бўлиб, кейинги 100 йилда 1 млрд. гектар 
майдондаги унумдор тупроқни ишдан чиқарди. Ҳозирги вақтда дунѐ бўйича 
ҳар куни 3 минг гектардан зиѐд тупроқ эрозияга учрамокда. Тупроқнинг 
эрозияга учрашидан айниқса АҚШ, Канада, Жанубий Африка, Австралия, 
Ҳиндистон, Покистон ва Ўрта Ер денгизи бўйидаги мамлакатлар кўп зарар 
кўрмокдалар. Тупроқнинг кўплаб ишдан чиқиши 1984, 1985 ва 1987 йилларда 
Эфиопия халқларини янги жойларга кўчишга мажбур қилди. Тупроқ 
эрозияси айниқса Хитойда кучли бўлиб, бу жиҳатдан у дунѐда биринчи ўринда 
туради. Бу мамлакатда 150 млн. гектар ер майдони эрозияга учраган. 
Сунъий эрозияни келтириб чиқарувчи асосий сабаблардан бири 
ўрмонларнинг камайиб кетишидир. 
Масалан, Чилида ўрмонлар майдони мамлакат ҳудудининг 60% ташкил 
қилган пайтларда тупроқ эрозияси учрамаган. Лекин кейинчалик ўрмонлар 
майдонининг 25% гача қисқариб кетиши оқибатида бу ерда 72% ер эрозияга 
учраган. 
Тупроқни эрозиядан сақлашда иҳота дарахтзорларнинг аҳамияти айниқса 
Ўрта Осиѐ мамлакатларида кўпроқ сезилади. Ўзбекистон Республикаси МДҲ
мамлакатлари орасида энг кам ўрмон ҳудуд ҳисобланади. Ўрмонлар 
Россияда мамлакат майдонининг 42,7%, Болтиқбўйи республикалари ва
Грузияда – 34-38%, Арманистон, Молдавия, Туркманистон ва Озарбайжонда 
9-11% ташкил қилади. Ўзбекистонда эса бу кўрсатикич 3,2% га тенг. 

---