1 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент архитектура қурилиш институти

Атмосферанинг газ баланси. 
Атмосферанинг асосий таркибий қисмлари 
ҳисобланган азот билан кислород ўртасидаги нисбат, асосан, ўзгармасдир. 
Лекин карбонат ангидриди, озон ва сув буғлари миқдори минтақавий ва даврий 
равишда ўзгариб туради. 
Азот 
атмосферада эркин ҳолда бўлиб, унинг умумий массаси 400 
триллион тоннага тенг, яъни у ҳаво таркибининг 3/4 қисмини ташкил қилади. 
Бундан ташқари азот тупроқда микроорганизмларнинг фаолияти натижасида 
ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларининг парчаланиши жараѐнида ҳам ҳосил бўлади. 
Азот, гарчи лотинча “ҳаѐтсиз” деган таржимани берсада, у аслида 
тирикликнинг пойдевори ҳисобланади, чунки у оқсил ва нуклеин 

---

61
 
кислоталарининг асосини ташкил қилади. Атмосферадаги эркин азот 
кислороднинг оксидлаш жараѐнини тезлаштиради ва бу билан у биологик 
жараѐнларнинг амалга ошишида фаол қатнашади. Моддаларнинг биологик 
айланиб юриши жараѐнида бу газнинг табиий мувозанати тикланиб туради. 
Лекин кейинги йилларда кимѐвий ўғитлар ишлаб чиқариш мақсадида 
атмосферадаги эркин азотдан тобора кўп фойдаланилмокда. 
Кислород
нинг атмосферадаги миқдори 120 триллион тоннага тенг. Одам 
организмининг 65% ни кислород ташкил қилади. Кислороднинг пайдо бўлиши 
ерда яшил ўсимликларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ. Каттаю- кичик яшил 
ўсимликлар, шу жумладан микроскопик яшил сув ўтлари ҳам фотосинтез 
жараѐнида кислород ажратиб чиқаради. Ҳавода кислороднинг бўлиши нафас 
олиш, чириш ва ѐниш жараѐнларининг зарурий шартидир. 
Моддаларнинг 
кислород 
билан 
бирлашуви 
оксидланиш 
реакцияси 
дейилади. 
Ҳужайрадаги озиқ моддаларининг кислород билан оксидланиши натижасида
организмнинг ҳаѐт кечириши учун зарур бўлган энергия ажралади. 
Бинобарин бу энергиясиз тирик организм яшай олмайди. Инсон ва ҳайвонлар
нафас билан кислородни олиб, карбонат ангидридини чиқарадилар; 
ўсимликлар эса озиқланиш жараѐнида карбонат ангидридини парчалаб, 
кислород ажратиб чиқарадилар. Бундан ташқари ўсимликлар ҳам нафас 
оладилар. Бу жараѐнда улар ҳам, барча тирик организмлар сингари, 
кислородни олиб, карбонат ангидридини чиқарадилар. 
Эркин кислороднинг ягона манбаи фотосинтез жараѐнидир (7-расм).