1. Xalqaro huquq tushunchasi va mohiyati Xalqaro huquq tushunchasi

Xalqaro huquqning nomlanishi. Asrlar davomida xalqaro huquq
jus gentium nomi bilan ma’lum bo'lgan. Bu Rim huquqidan olingan
bo'lib, xalqaro huquqning davlatiar o'rtasidagi munosabatlami
tartibga soluvchi normalar yig'indisi sifatidagi mazmunini ochib berolmas
edi. Rim huquqida jus gentium Rim fuqarolari va Rim fiiqarosi
bo'lmaganlar, shuningdek, fuqaro bo'lmaganlar o'rtasidagi xususiy
munosabatlami tartibga solardi.
XVII asming o'rtalariga kelib, ingliz olimi Zech «jus gentium»
o'miga yanada aniqroq nomlanish - «jus inter gentes» (xalqlar
o'rtasidagi huquq) atamasini qo'llashni taklif qildi. Xalqaro huquq
atamasi shundan kelib chiqqan.
O'zbekiston hududi doirasida «xalqaro huquq» atamasi XIX
asming o'rtalaridan boshlab umumiy foydalanishga kardi. Ungacha
«xalqlar huquqi» iborasi ishlatilar edi. Bu «jus gentium» - «umumxalq
huquqi»ning so'zma-so'z taijimasi edi. Ayni vaqtda, «xalqaro
huquq» atamasini unchalik muvaffaqiyatli ishlatilgan deb bo'lmaydi. Xalqaro huquqning amal qilish doirasi. Xalqaro huquqning
amal qilish doirasi deganda tartibga solish obyektiga nisbatan xalqarohuquqiy
ta’sir ko‘rsatish vositalarini qo'llash sohasi tushuniladi. Bu
soha uch asosiy jihatga egadir, bular - subyekt, obyekt va makon.
Subyekt sohasi - xalqaro huquqning ta’siri joriy qilinadigan subyektlar
doirasi bilan belgilanadi. Unga davlatlararo (xalqaro) tashkilotlaming
qo'shilishi subyekt sohasidagi muhim o'zgarish boidi.
Obyekt sohasi - xalqaro huquqning obyekti bo'lgan, u tomonidan
tartibga solinuvchi munosabatlar doirasidir. Obyekt sohasi subyekt
sohasi bilan uzviy bog'liqdir, chunki unga faqat xalqaro huquq
subyektlari orasidagi munosabatlar kiradi.
Xalqaro huquq ta’sir doirasining bu barcha jihatlari amaliy tomondan
muhimdir. Barcha shartnomalar uchun ta’siri joriy etiladigan
subyekt sohasi birinchi darajali ahamiyatga ega. Obyekt sohasi shartnomaning
mazmuni, ya’ni munosabatlaming qaysi ko'rinishlari qay
darajada u tomonidan tartibga solinishi bilan belgilanadi.
Makon sohasi. Xalqaro huquqning makon (yoki hududiy) ta’sir
doirasi amaliyotning asosiy e’tiborini o'ziga jalb etadi, shartnomalaming
amal qilish doirasi to'g'risidagi qarorlar aynan unga bag'ishlangandir.
Gap xalqaro huquq amal qiladigan quruqlik, suv, havo,
kosmik kengliklar to'g'risida ketmoqda.