1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Mikrotsirkulyasiya. Kapillyarlardin’ o’mirlik protsesslerdegi a’hmiyeti , qan ha’m toqimalar arasinda zat almasiwi kapillyarlar diywali arqali boladi. Kapillyarlar diywali tekke bir qabat endoteliy kletkalarinan ibarat, qandag’i erigen zatlar usi kletkalar arqali diffuziyalanadi. Qan aylaniw u’lken shen’berindegi jami kapillyarlar bir neshe milliarddan asadi, sonin’’ ushin kapillyarlar tarawinda qan joli bir qansha ken’eygen.
Islep turg’an barliq kapillyarlar ko’ndelen’ kesiminin’ jiyindisi aorta ko’ndelen’ kesiminen 600-800 barabar artiq. Kapillyarlarda qan ag’iw tezligi aortada qan ag’iw tezliginen 600-800 barabar kem bolip 0,3-0,5 mm/sek ni qurawi ham soni ko’rsetedi. Eritrotsitlerdin’ kapillyarlarda jiljiwin u’zliksiz mikroskopta guzetip, bul tezlikti o’lshew mumkin.
Ha’r bir ayirim kapillyardin’ boyi 0,3-0,7 mm, diametri shamalap 8 mk.
Esabatlarg’a ko’re , mu’skil kapillyarlardag’i 1 ml qan kapillyar endoteliy-sinin’ 0,5 m² ju’zesine tiyip o’tedi. Qan kapillyarinin’ juqa diywalina tiyip turatug’in usinday u’lken bolg’aninan bul jerde payda boliwshi zat almasiwina, sonday aq qan menen toqima arasindag’i gaz almasiwina ja’rdem beredi.
Turli organlardag’i kapillyarlardin’ formasi ha’m u’lkenligi ha’r tu’rli. Olardag’i kapillyarlardin’ uliwma sani ham turlishe. Zat tez almasaug’in to‘qimalardin’ 1 mm² ko’ndelen’ kesimindegi kapillyarlar soni zat almasiwi to’men bolg’an to‘qimalardagig’a qarag’anda bir neshe cha baraha’mr kup. Misali, ju’reknin’ 1 mm² kesimidagi kapillyarlar sani skelet mu’skildegige qarag’anda 2 barabar ko’p.

Kapillyarlardi eki tu’rge ajiratadi. Bir tu’rli arteriolalar menen venulalar arasinda en’ u’lken joldi payda qiladi (Olardi magistral kapillyarlar dep ataydi). Basqalari magistral kapillyarlardin’ jan shaxlari bular bir kapillyarlardin’ arterial aqirinan baslanip, ekinshi kapillyardin’ venoz aqirina qoyiladi. A’ne usi jan shaxlar kapillyar turin payda qiladi. G.I.Mchedljishvili mag’liwmatlarina qarag’anda, magistral kapillyarlarda qan ag’iw tezligi onin’ jan shaxlarindag’i qan ag’iw tezliginen u’lken.

Kapillyarlardag’i qan basimi u’zliksiz o’lshengen: binokulyar lupa menen gu’zetip turip, kapillyardag’i qan ag’imina teskeri jo’neliste jin’ishke kanyulya kiritip, onin’ fiziologik eritpe toltirilg’an byuretkaga u’lesken . Byuretkadag’i basimdi bir qansha o’zgertiw ha’m o’lshew mumkin. Kanyulyag’a kirgen eritrotsit kapillyar tarepke kanyulya ta’repke ham jiljimay, bir orinda turg’an tag’dirde byuretkadagi basim kapillyardag’i basimg’a ten’ boladi.
Ju’rek penen bir tu’rli balentlikte turg’an kapillyardag’i basim onin’ arterial aqirinda shamalap 25-30 mm, venoz aqirinda ese 8-12 mm.
Skelet mu’skilinin’ 1 mm² ko’ndelen’ kesimine tuwri keletug’in kapillyarlardin’ uliwma sani. A.Krog ha’m shagirtleri aniqlag’an. Organizmnin’ o’mir da’wirinde tush penen boyalg’an to‘qimalardag’i kapillyarlardi sanag’an. It mu’skilinin’ 1 mm² ko’ndelen’ kesimindegi kapillyarlar son’i shamalap 2500 ekenligi belgili . Arnawli tajribelerde Krog to‘qimalarda kislorodtin’ diffuziyalaniw tezligin aniqladi ha’m usi mag’liwmatlarg’a tiykarlanip, mu’skilde qan ha’mme waqit onin’ barshe kapillyarlarinan o’tken tag’dirde mu’skil to‘qimasindag’i kislorod teren’ligi kapillyar qandagi kislorod teren’ligine ten’ keliwi kerek edi, degen sheshimge keldi. Biraq tinish jag’daydag’i mu’skilde kislorod teren’ligi ju’da’ kem (nolge jaqin ) eken. Bunnan kelip shig’ip, mu’skil tinish turg’anda qan onin’ azg’ana kapillyarlari , yagniy nawbetshi kapillyarlar arqali ag’adi, qalg’an kapillyarlar ese tosiq bolip, qan o’tkermeydi. Krog bir haywannin’ qozg’alip atirg’an ha’m qozg’almaytug’in ayag’indag’i kapillyarlardi sanap, haqiyqatinda ham usinday ekenligin ko’rsetip berdi. Ten’iz shoshqasi mu’skilinin’ 1 mm² ko’ndelen’ kesimine ja’mi 3000 kapillyar tuwri keliwi, bul mug’dar jumis waqtinda 2500, tinish turg’anda ese 31-270 boliwi aniqlang’an.
Mu’skil tinish turg’anda bir topar “nawbetshi ” kapillyarlar ekinshi topari menen almasip turadi. Bir topar kapillyarlardin’ beriliw, ekinshi topardin’ ese ashiliw sebepli ha’zirshe belgisiz . Arnawli zapas kapillyarlar joq, barliq kapillyarlar aniq waqitta “na’wbetshi “ bola aladi .
Berk kapillyarlar keskin tonus halatinda boliwin xolatida Krog aniqladi. Organizmnin’ o’miri waqtinda olardi ha’tte joqari arterial basim menen ham qang’a toltirip bolmaydi, atonik kapillyarlardi azgana basim menen ha’m qang’a toltiriw mu’mkin..
Kapillyarlar diywali tek endoteliyden ibarat bolip, mu’skil elementleri yuk, sonin’’ ushin kapillyarlar qanday etip beriledi degen sawal tuwiladi . Kapillyar diywalini’ ha’r orni-ha’r orinnan o’tip turiwshi arnawli panje siyaqli kletkalar (Ruje kletkalari)nin’ qisqariwi sebepli kaspillyar beriliwi dep gipoteza qilindi. Ha’zir bul pikir biykarlandi. Arteriolalardagi basim mug’dari kapillyarlar diametrinin’ o‘zgariwinde u’lken rol oynaydi. Arteriolalardagi basim ko’terilgende islep atirg’an kapillyarlar ko’beyedi. Arteriolalar kapillyarlardin’ qang’a toliwi basqariwshi “jumraklar” waziypasin o’teydi .