1-tema. Psixofiziologiya predmeti hám waziypalari

Birinshi tartipdegi tolqinlar en’ ko’p bolip, ju’rek qisqariwlarina baylanisli. Ha’r bir sistola waqtinda bir qatar qan arteriyalarg’a shig’ip, olardin’ elastik soziliwin asiradi. Qarinshalar sistolasi waqtinda aorta ha’m o’kpe arteriyasina keletug’in qan mug’dari ketetug’in mug’darinan artiq boladi, sonin’’ ushin olardag’i basim ko’teriledi. Diastola waqtinda qarinshalardan arterial sistemag’a qan shig’iwi toqtaydi ha’m tek fakat iri arteriyalardan qan ag’ip kete baslaydi. Diywallarinin’ soziliwi kemeyedi ha’m qan basimi pa’seyedi. Basim o’zgerisleri aorta ha’m o’kpe arteriyasinan olardin’ barliq tarmaqlarina tarqalip, aste-a’ste so’nedi. Sistola na’tiyjesinde arteriyalardag’i basimnin’ ko’teriliwi maksimal, yamasa sistolik basimdi xarakterleydi. Diastola waqtinda basimnin’ paseyiwi ese minimal, yamasa diastolik basimdi xarakterleydi. . Sistolik basim menen diastolik basim arasindag’i pariq, yag’niy basimnin’ o‘zgerisler amplitudasi puls basimi yamasa puls ayirmasi dep ataladi. Bir tu’rli sharayatta puls basimi ha’r bir sistolada ju’rekten atilip shig’atug’in qan mug’darina proportsional bolib, sistolik ko’lem mug’darini bir qatar ta’riyplep beredi.
Puls basimi ju’rekke jaqin arteriyalarda en’ joqari. Ju’rektan uzaqlasqan sayin puls basimi pa’seyip baradi, yag’niy sistolik ha’m diastolik basimlar arasindagi pariq a’ste-aste kemeyedi. Arteriola ha’m kapillyarlarda qan basiminin’ puls tolqinlari joq : olarda basim dawamiyliq bolip, sistola ha’m diastola waqtinda o’zgermeydi.
Maksimal (sistolik), minimal (diastolik) basim ha’m puls basiminan tisqari, ortasha basim dep ataliwshi basimdi ha’m aniqlaydi.
Ortasha basim maksimal basim menen minimal basim arasindag’i mug’dar bolip, qan basiminin’ puls tolqinlari bolmag’anda tabiyiy sharayatta o’zgeriwshi qan basimi beretug’in gemodinamik effektti bere aladi. Bunin’ ma’nisi usi, ortasha basim qannin’ uzliksiz ha’reket energiyasin ifodalaydi.
Ortasha basimdi to’mendegi formula arqali o’lshew mumkin.
P_urt = P_d + (P_urt – R_d)/2 – orayliq arteriyalar ushin.
P_urt = P_d + (P_urt – R_d)/3 – periferik tamirlar ushin.

Basimnin’ diastolada pa’seyiw waqti sistolada ko’teriliw waqtina qarag’anda artiqraq bolg’ani ushin ortasha basim mug’dari maksimal (sistolik) basimg’a qarag’anda minimal (diastolik) basimg’a jaqiniraq .

Bir arteriyada ortasha basim ha’mme waqit o’zgerip turatug’in sistolik ha’m diastolik basimnan ko’re dawamiyliq mug’dardir.
Qan basimnin’ egri sizig’inda puls tolqinlarinan tisqari dem aliw ha’reketlerine mas keliwshi ekinshi ta’rtipdegi tolqinlar ham gu’zetiledi, sonin’’ ushin olardi dem aliw tolqinlari deyiledi : dem aling’anda qan basimi pa’seyedi, dem shig’arilg’anda dem shig’arilg’anda ese qan basimi ko’teriledi.
Qan basiminin’ egri sizig’inda bazida u’shinshi ta’rtiptegi tolqinlar gu’zetiledi. Olar qan basiminin’ ja’nede a’ste ko’teriliwi ha’m pa’seyiwinen ibarat bolip, ha’r biri bir neshe dem tolqinin o’z ishine aladi.
U’shinshi ta’rtiptegi tolqinlar tamirlardi ha’reketke keltiriwshi oray tonusinin’ waqti-waqti menen artiwi ha’m kemeyiwinen kelip shig’adi. Miy kislorod menen jeterli ta’minlemegende misali, atmosfera basimi pa’seygende, qan joytqanda ha’m ba’zi zaha’rlerden zaha’rleniwde u’shinshi ta’rtiptegi tolqinlar ko’birek gu’zetiledi.
Orta jasli insanda maksimal (sistolik) basim u’zliksiz o’lshengenda: aortada 110-125 mm sim.ust., ayaq-qoldin’ iri arteriyalarinda 105-120 mm. Iri arteriyalarda qan basimi aytarliq pa’seymesligi joqaridag’i nomerlerden ko’rinip turadi. Mayda arteriyalarda, a’sirese arteriolalarda qan basimi a’sirese keskin darejede pa’seyedi. Olardag’i basim juda pa’seyip, arteriolalarnin’ kapillyarlarg’a o’tetug’in ornida 25-30 mm ga ten’ keledi.
Klinik praktikada qannin’ arterial basimi a’dette elka arteriyasida o’lshenedi. 15 jasg’a shekem insanlardin’ maksimal qan basimi elka arteriyasida Korotkov usuli menen o’lshengenda 105-120 mm ni quraydi. 50 jastan keyin teskeri ko’teriledi. 60 jasta maksimal basim orta esap menen 135-140 mm ni quraydi . Jan’a tug’ilgan balalarda maksimal qan basimi 40 mm, biraq bir neshe qannan son’ ol 70 mm ga, bir ayliq bolg’anda 80 mm ge jetedi.
Qannin’ minimal basimi orta jastag’i sawlam adamnin’ elka arteriyasida orta esap penen 60-80 mm. Puls basimi yamasa puls parqi 35-50 mm ni quraydi.
Qan basimi mug’darina bir qansha faktorlar ta’sir etedi. Misali, emotsional qo‘zg‘aliw, ashiwlaniw, qorqiw qan basimin (a’sirese sistolik basimni) bir qansha asirip jiberedi. Ju’rektin’ zur berib ishlashi, tamirlarnin’ tarayiwi qan basiminin’ ko’teriliwine sebep boladi. Bul o‘zgarisler refleks joli menen ha’m ayirim qang’a o’tip atirg’an adrenalin ta’sirinde ju’z beredi.
Fizikaliq jumis waqtinda tiykarinan ju’rek xizmetinin’ ku’sheyiwi esabina qan basimi keskin darejede ko’teriledi. Sistolik basim 180-200 mm ga jetiwi mumkin. Bunda ko’binese diastolik basim ham ko’teriledi (100-110 mm gacha); puls basimi artadi, bul ese sistola ko’leminin’ ko’beygenligin ko’rsetedi.
Adamnin’ ju’rek-tamir sistemasinda funksional kemshilik bolsa, jedel fizikaliq jumis waqtinda sistolik basim azg’ana ko’teriledi, diastolik basim ese ko’birek ko’teriledi; bunda puls basimi kemeyedi.
Arterial basimg’a ta’sir qilatug’in faktorlar adamnin’ jinsi, jasi, qan tamir uzunligi, sirkulyasiyalanatug’in qan mug’dari, ju’rektin’ qisqariw kushi, qan tamirlardag’i qarsiliq, qan tamirlar tonusi, elastikligi, qannin’ jabisqaqlig’i , emotsional ha’m fizikaliq jag’day , ortaliq temperaturasi, klimatqa , meteofaktorlarg’a, onnan tisqari mawsimlik ha’m sutkaliq o’zgerisleri mumkin.