1-tema. Matematika tariyxınıń maqset hám wazıypaları, matematikanı rawajlandırıwshı kúshler hám onıń basqa pánler menen baylanısı. Matematika tariyxınıń tiykarǵı dáwirleri

Matematikalıq túsiniklerdiń qáliplesiw processi. 

---

Matematikalıq túsiniklerdiń hám elementar máselelerdiń belgili bir klassların 
sheshiwdiń regulyar usıllarınıń qáliplesiw processi oǵada úlken waqıt aralıǵın 
qamtıydı. Onıń baslanıwı, itimal, adam jasaw ixtiyajların tabıw ushın qurallardı 
paydalanıwǵa ótken, al keyin miynet ónimlerin almasıwǵa ótken sol uzaq 
waqıtlarda bolǵan bolıwı múmkin. Bul dáwir (period) matematikalıq oydıń sapalı 
túrdegi jańa formalarınıń payda bolıwı menen, yaǵnıy bul túsinikler menen 
metodlardıń jıynaǵı hám olardıń mazmunı logikalıq baylanısqan sistemalardı - 
matematikalıq teoriyalardıń baslanǵısh formaların dúziwge jeterli bay material 
toplanǵan dáwirde tamamlandı. Al matematikalıq teoriyalardıń dáslepki formaları 
b.e.sh. VI-V ásirler dógereginde payda boldı.
Matematika tariyxındaǵı eń ertedegi bul dáwirdi úyreniwge múmkinshilik 
beretuǵın materiallıq guwalıqlar kóp emes hám tolıq emes. Matematikalıq 
bilimlerdiń rawajlanıw formaları hám jolları hár qıylı xalıqlarda oǵada hár qıylı. 
Degen menen rawajlanıw jollarınıń barlıq ózinsheliklerine qaramastan barlıq 
xalıqlar ushın sol nárse ulıwma boldı. Matematikanıń barlıq tiykarǵı túsinikleri: 
san túsinigi, figura, maydan, sheksiz dawam etetuǵın natural sanlar qatara 
túsinikleri h.t.b. praktikadan kelip shıqtı hám jetilisiwdiń uzaq jolın basıp ótti. 
Mısalı, san túsinigi predmetlerdi sanawdıń praktikalıq zárúrliginen kelip 
shıqtı. Dáslep bárqulla bolatuǵın, qoldan túspeytuın járdemshi zatlar, qurallar 
járdeminde sanaǵan: barmaqlar, taslar h.t.b. Bunıń izi matematikalıq esaptıń 
atamasında saqlanǵan. Mısalı, 
Calculus 
latın tilinen awdarǵanda taslar menen 
sanaw (schet kamushkami) degendi ańlatadı.
Rawajlanıwdıń ertedegi basqıshlarında sanlar zapası oǵada sheklengen boldı. 
Belgili hám qollanatuǵın natural sanlar qatarı sheklengen boldı hám ol kem-
kemnen uzaydı.
Natural qatardıń sheksiz dawam etiletuǵının túsiniw bul bilimniń hám 
mádeniyattıń joqarı dárejesiniń belgisi bolıp tabıladı.
Úlken, úlken sanlardı qollanıw menen bir qatarda olardıń simvolları da kelip 
shıqtı hám rawajlandı, ol sanlardıń ózleri sistemalardı dúzdi. Materiallıq 
mádeniyattıń ertedegi dáwirleri ushın sanlıq sistemalardıń hár qıylılıǵı xarakterli. 
Sanaw sistemaları kem-kemnen jetilistirildi hám unifikaciyalandı, tártipke salındı, 
bir túrge keltirildi. Házir barlıq ellerde qollanılatuǵın numeraciyanıń onlıq 
poziciyalıq sisteması - bul uzaq tariyxıy rawajlanıwdıń juwmaǵı. Oǵan deyin 
tómendegi sistemalar boldı: 
1. Hár qıylı ierogliflik poziciyalıq emes sistemalar. Olardıń hár birinde túyin 
sanlar (uzlovıe chisla) dep atalatuǵın sanlar sisteması dúziledi (1,10,100,….) 
Usınday hár bir san jeke simvolǵa - ieroglifqa iye. Qalǵan sanlar ( olar algoritmlik 
sanlar dep ataladı) túyin sanlardıń aldına yamasa artına basqa túyin sanlardı jazıw 
menen hám olardıń tákirarlanıwı menen dúziledi. Bunday sistemalardıń mısalları 
egipetlik, finikilik, pal`mirlik, kritlik, siriyalıq h.t.b. sistemalar bolıp tabıladı. 
Mısalı rim sanları : I,