1-sanli lektsiya

Jaqtiliqqa tiyisli o`simliklerdin` tipleri

Ta`biyatta o`simliklerdi baqlay otirip olardin` bir tu`rinin` tek g`ana ashiq jaqsi jaqtilang`an jasaw orinlarinda o`skenin ekinshi birewlerinin` saya orinlardi jaqsi ko`retug`inlig`in, al u`shinshisinin` jaqtiliqta da, sonday-aq sayada da o`setug`inlig`in ko`riw mu`mkin.

Jaqtiliqqa tiyisli o`simlikler u`sh toparg`a bo`linedi:

1. 
   Jaqtiliqti su`yiwshiler yamasa geliofitler, bular toliq jaqtiliqta rawajlanadi, azg`antay sayag`a shiday almaydi.
   
2. 
   Sayaman yamasa stsiofitler, olar toliq jaqtiliqtin` 1/10-1/3 shegerasinda jaqsi rawajlanadi.
   
3. 
   Ha`r qiyli da`rejedegi sayag`a shidamli o`simlikler. Bul toparg`a, a`dette toliq jaqtiliqta o`setug`inlar, biraqta o`siwi ha`m rawajlaniwi ushin ayriqsha shig`insiz sayag`a shidawg`a uqiplilar.
   

Eki shetki toparg`a kiriwshi o`simlikler o`zine ta`n ko`plegen beyimlesiw belgilerine iye ha`m morfologiyaliq ha`m anatomiyaliq jaqtan a`dewir ayiriladi. Jaqtiliqti su`yiwshi o`simlikler bul sonin` menen birge o`siw da`wirinde joqarg`i temperatura ha`m ig`alliq saninin` jetkiliksizligi na`tiyjesinde o`simlik qatlami siyreklenip ha`m o`simlikler bir-birine saya tu`sirmeytug`inin qurg`aq dala ha`m sho`listannin` qurg`aq jasaw orinlarinin` o`simlikleri.
Tog`ay zonalarinda jaqtiliqti su`yiwshi o`simlikler ju`da` az. Olar tog`aydin` ashiq jerlerinde, a`tiraplarinda, janbawirlarinda, tu`slik ekspozitsiyalardin` tu`serliklerinde ushirasadi. Og`an o`gey-ana, qum-lapchatkasi, bizdegi barliq sho`listan o`simlikleri jatadi. Jaqtiliqti ju`da` su`yiwshi o`simliklerge Tu`slik ha`m Shig`is Afrikanin` bir qatar o`simlikleri misal boladi.
Sudan savannasinda ken` taralg`an aqshil akatsiya basqa o`simliklerdey jildin` issi da`wirinde japirag`in tu`sirmeydi, al jawinli da`wirde japirag`in to`gedi. Savanna birotala ku`yip ha`m barliq ag`ashlar japiraqsiz waqitta aqshil akatsiya jas shireli japiraqlarg`a jabilip turadi. P.A.Baranov (1956) oni jawin shashin da`wirinde bultlar jaqtiliqtin` jaqinlig`i sonshelli kishireytedi, aqshil bolg`an talabin qanaatlandira almaydi, sonin` ushinda japiraqlarin taslaydi dep tu`sindiredi.
Jaqtiliqti su`yiwshi o`simlikler ha`mmesinen burin sayada o`siwshi o`simliklerden o`zinin` fiziologiyaliq qa`siyetleri menen ayiriladi. Jaqtiliqti su`yiwshi O`simliklerdin` japiraqlari sayada o`siwshi o`simliklerge salistirg`anda xlorofill toplaniwi az. Jaqtiliq su`yiwshi o`simliktin` sayada turg`an japirag`i, egerde onda xlorofilldin` izi bolsa, onda o`zinen kislorod bo`lip shig`aradi (Dj.Smit,1962). Uliwma saya su`yiwshi o`simliklerdin` japiraqlarina qarag`anda, olardin` quraminda xlorofill ko`p boladi. Solay etip, xlorofilldin` toplaniwi basqa da ten` jag`daylarda jaqtiliqtin` ha`r qiyli jag`daylarina a`hmiyetli iykemlesiwi bolip esaplanadi.
Jaqtiliqta ha`m sayada o`setug`in o`simliklerdin` japiraqlari bir-birinen anatomiyaliq du`zilisi, jag`inan da ayiraladi. Jaqtida o`setug`in o`simliklerdin` japiraqlarinda sayada o`setug`inlarg`a salistirg`anda mexanikaliq toqimai a`dewir ko`p topiraqtin` tamirlaniwi tig`iz
boladi, kutikula, qalin` epidermisi ko`p qabatli. Sonin` na`tiyjesinde jaqtiliqtag`i japiraqlar sayalarg`a qarag`anda mayisqaq ha`m juwan boladi.
Jaqtidag`i japiraqlarda ju`da` ku`shli jaqtiliqti: jarqirag`an betindegi ag`arg`an qatlamdi to`menletiwdi sa`wlelendiriwge yamasa jumsartiwg`a mu`mkinshilik beretug`in iykemlesiwshilik bar. Olardin` mezofilleri bag`ana ha`m gubka ta`rizli toqimalarg`a aniq ajiralg`an. Joqarg`i japiraqtin` bag`ana ta`rizli parenximasinin` u`stin`gi ta`repi ko`p qabatli, ko`pshilik o`simliklerde ol geyde to`mendegi epidermisti payda etedi. Sayada o`setug`in o`simliklerdin` japirag`i a`dewir jin`ishke, kutikula bolsa birewinde bar yamasa a`ziz rawajlang`an, mexanikaliq elementleri ju`da` az, tamir
torlari a`dewir siyrek (jaqtidag`i o`simlikte qsmw tamirlardin` uzinlig`i 1000mm ko`birekke jetedi~ sayadag`i da ol 200-300mm arasinda terbeliste boladi. Sayadag`i o`simliktin` japirag`inin` bag`ana ta`rizli parenximasi gubkadan ayirmashilig`i joq. Jaqtida o`siwshi o`simliklerde xloroplastlar, sayadag`idan ko`p, biraq olar sayadag`i da irilew ha`m xlorofillge bay bolip keledi. Aqirinda, jaqtiliqtag`i o`simliktin` japirag`i sayadag`idan betinin` birligindegi ustitsanin` sani boyinsha ayiriladi: olar sayadag`i da qarag`anda jaqtidag`i da a`dewir ko`p.
Jaqtiliqta o`setug`in o`simliklerdin` sayadag`i o`zgeriwleri bag`dari boyinshada sonday aq du`zilisi boyinsha da ku`ta` ha`r qiyli. Birdey ag`ashlardin` ko`plegen parodalarinin` joqarg`i japiraqlari jaqtiliqta o`siwshi o`simliklerinin` tipinde du`zilgen ha`m olardin` plastinkalari ku`shli jaqtilaniwda ku`nge qarag`an qaptali menen bag`darlanadi, to`mendegilerdin` barliq belgileri sayadag`iday ha`m mozaykani payda etedi, ortan`g`ilari ha`r qiyli araliq jag`daydi iyeleydi.G.Lyundegard (1939) tirishilik ushin gu`reste anatomiyaliq-morfologiyaliq du`zilisi ha`r qiyli jaqtiliq jag`dayina iykemlesken sayani ha`m jaqtiliqti su`yiwshi japiraqlari bar O`simlikler jen`edi dep esaplaydi.
Jaqtiliq - bul botanikaliq geografiyaliq faktor
O`simliktin` rawajlaniwi ushin tek g`ana quyash energiyasi ha`m jaqtiliqtin` ku`shinin` uliwma sani kerek bolip qoymastan sapali sonday aq radiatsiyanin` spektrual` qurami da kerek bolatug`inlig`i uliwma belgili. Radiatsiyanin` ku`shliligi ha`m spektrlik qurami jasaw jerinin` geografiyaliq jag`dayina baylanisli Arqada jaqtilaniw anag`urlim ha`lsiz, biraq jazda uzaqqa soziladi (Tu`slik qublag`a salistirg`anda). Bunnan basqa da to`men quyash tu`siwinen, bultliliqtan ha`m hawanin` ig`allilig`inan arqada jayilip tu`sken nur basim boladi, ku`shli uzin tolqinli radiatsiya bul waqitta tu`sliktegi jag`day da boladi yag`niy anag`urlim ku`shli tuwri jaqtiliq qisqa tolqinli radiatsiyada basim boladi. Degen menen o`siw da`wirinde biyik ken`isliklerde ku`nnin` uzaq dawam etken jag`daylarinda o`simlik jaqtilaniw jag`dayinda boladi (to`men ken`islik ha`m qisqa ku`nge salistirg`anda). O`simliktin` tirishiligine ha`m rawajlaniwina ku`n ha`m tu`nnin` uzinlig`inin` arnawli ta`sirinin` bar ekenligine ko`plegen botanikler tek g`ana 1920 jili kewil bo`lgen. V.Garner ha`m N. Allard o`simlik tirishiligindegi fotoperiodizmnin` og`ada u`lken a`hmiyetin ta`jiriybede da`lillep berdi. Olar o`simliklerdi to`mendegi e toparg`a bo`ledi~

1. 
   Uzaq ku`nnin` o`simliklerin eger ku`nnin` uzinlig`i 12 saat ten` yamasa oe ten az bolsa gu`llewi baslanbaydi yamasa keshiktiriledi.
   
2. 
   Qisqa ku`nnin` o`simlikleri eger ku`n uzinlig`i 12 saattan asip ketse gu`llewi baslanbaydi yamasa keshiktiriledi.
   
3. 
   Ku`nnin` uzinlig`ina araliq yamasa neytral` o`simlikler. Sutkanin` jaqtiliq bo`limi qizdiriw, al tu`ngi-da`wiri bul suwiw da`wiri bolip sonin` na`tiyjesinen fotoperiodizm a`dette termoperiodizm menen alip bariladi. Fotoperiodizm- bul geografiyaliq qubilis bolip, ku`n ha`m tu`nnin` uzinlig`ina baylanisli jasaw jerinin` ken`isligin aniqlaydi. N.A.Maksimov (1929) ha`m basqada avtorlardin` esaplawinsha uzaq ku`n o`simligi o`zinin` kelip shig`iwi boyinsha arqadan kelip shiqqan, al qisqa ku`n o`simliginin` kelip shig`iwi tu`slik ta`repten dep esaplaydi. Al biyta`rep O`simlikler boyinsha ko`pshilik avtorlar bunday topar O`simliklerin ju`da` u`lken arealda arqa ha`m tu`slik oblastlarda da o`sedi dep esaplaydi. B.S.Moshkovtin` (1961) esaplawinsha fotoperiodizm reaktsiyasi ha`mme o`simliklerde uzaq emesligin yag`niy ku`nnin` uzinlig`ina ta`sirleniw uqiplilig`i ha`m onin` geografiyaliq sipati ha`m ha`zirgi zaman arealina
   

tuwra keledi dep esaplaydi. Bir qatar arqa, ma`wsimli gu`zgi ha`m ba`ha`rgi O`simlikler ushin olardin` geografiyaliq jaylasiwindag`i tuwra kelmewshilikti kesh kelgen gu`z ha`m erte ba`ha`rde tuwra keletug`inlig`in tu`sindiredi. Uzaq ku`n o`simliginin` rawajlaniw tsikli tu`slikke qarag`anda arqada tez o`tedi. Misali sulinin` rawajlaniwi ushin Shotilovskiyde ko`gerip shig`iwdan gu`llewge shekem qi ku`n talap etilse, al Murmanskiyde ey ku`n, Arxangel`skiyde rt, Krasnodarda iu ku`n talap etiledi. Qisqa ku`n o`simliginde basqasha: olar arqadag`i g`a qarag`anda tu`slikte tez rawajlanadi. Voronej oblastinda paxtanin` ko`gerip shig`iwdan gu`llewge shekemgi dawam etiw da`wiri qww ku`n, Arqa Kavkaz uy, Tashkent rayoninda rw ku`n, (V.V.Alexin, qorr). V.S.Moshkov o`zinin` jumislarinda to`mendegilerdi ko`rsetti. Yag`niy tek o`simliktin` o`siwi gu`llewi miywelewi kerek bolmastan o`simliktegi barliq fiziologiyaliq protsesler jaqtilaniwdin` sutkaliq ritmine baylanisli ha`m boysing`anlig`in jaqti ha`m qaran`g`iliqtin` uzinliq sutkaliq da`wirine baylanislilig`in ko`rsetti. Bul protseslerdin` ritm uzaq dawam etken evolyutsiya aralig`inda payda boldi ha`m bekkemlendi. Joqarida bayan etilgenlerden to`mendegidey juwmaqqa keliwge boladi. O`simliktin` normal` rawajlaniwi ushin tariyxiy qa`liplesken fotoperiodli toparlar ushin tek jaqtiliqtin` belgili dawam etiw mug`dari emes, al sutka dawamindag`i qaran`g`iliq bo`limide a`hmiyetke iye. Qaran`g`iliqta bolatug`in reaktsiyalarda uglevodlardin` ko`plep aralasiwi, olardin` japiraqlarinan o`simliklerdin` basqa organlarina o`tiwi, o`simliktin` o`siwi ha`m rawajlaniwi ushin az mug`darda bolsada kerek. Jas japiraqlar o`siwi toqtag`an japiraqlardan aling`an assimilyatlar, tamirlar, gu`ller miyweler arasinda bo`listiriledi, ha`r bir organ bir neshe japiraqlardin` assimilyatolarinan paydalanadi. Solay etip o`siwdin` tezligi, fiziologiyaliq protseslerdin` da`wirliligi, o`simlik tinishlig`inin` dawamlilig`i ha`m basqada ko`plegen protsesler ko`binese jaqtiliqtin` ha`m qaran`g`iliqtin` izbe- iz orin almasip turiwinan g`a`rezli. Evolyutsiya protsesinde o`simlikler jaqtiliqtin` ha`r qiyli jag`daylarina iykemlesken.