1-sanli lektsiya

Qadag`alaw ushin sorawlar

1. 
   Sirtqi ortaliq degen ne?
   
2. 
   Organizmler ushin kerekli faktorlar degende ne tu`sinesiz?
   
3. 
   Ekologiyaliq faktorlar degen ne?
   
4. 
   Abiotikaliq faktorlar degen ne?
   
5. 
   Biotikaliq faktor degen ne?
   
6. 
   Antropogenlik faktor degen ne?
   

2. Tema: Tiykarg`i ekologiyaliq faktorlar. quyashnurin jasil o`simliklerdin` jutiwi ha`m sin`iriwi

Reje

1. 
   Jaqtiliqtin` organizmler ushin a`hmiyeti?
   
2. 
   quyashnurlarin jasil o`simliklerdin` jutiwi ha`m sin`iriwi?
   
3. 
   Jasil o`simliklerdin` jaqtiliqta paydalaniwg`a iykemlesiwi?
   
4. 
   Jaqtiliqqa tiyisli o`simliklerdin` tipleri?
   
5. 
   Jaqtiliq-bul botanikaliq geografiyaliq faktor
   
6. 
   O`simliktin` to`men jaqtilaniwg`a beyimlesiwi
   

Tayanish so`zler: Jaqtiliq, kun energiyasi, fotosintez, atmosfera, jasil japiraq, xlorofill, fiziologiyaliq protsess, gemofitler, stsiofitler, optimal temperatura, qizil nur, fotosintezdin` aktivlik radiatsiyasi, (FAR) uzaq ku`nli o`simlikler, qisqa ku`nli o`simlikler.
Jaqtiliqsiz o`simlik tirishilik ete almaydi. Sonliqtan da K.A.Timiryazov o`simliklerdi
{Quyashtin` balalari} dep atag`an.
Jaqtiliqtin` o`simlik ushin en` birinshi a`hmiyeti bul- fotosintez ushin kerekli bolg`an energiyani beredi. Jaqtiliqtin` en` ku`shli ha`m ten`i joq da`regi bolg`an quyash o`zinen og`ada ko`p mug`darda nurlarin shashadi /ku`shliligi-3,86. 1026VT/. quyashnurlari 30-40km biyiklikte ozonli qabattan filtirlenip jutilip keledi. Jer betine
/2.109/ nurlar kelip tu`sip bul nurlardin` tolqin uzinliqlari 150-3000 nm /nonometr qmm-7 da`rejesine/ yag`niy 1mm4 -1000 mikron, 1 mikron 1000 milli mikron yamasa nonometr/ 290 nm qisqa tolqindag`i nurlar 40-50 km biyikliktegi jaylasqan ozon qabatinan o`te almay sol qabatta jutilip qaladi.Uliwma alg`anda quyash nurinin` tek 50 F ti g`ana jerge jetip kelip, bizge aq bolip ko`rinedi. Bul qizg`ish toyg`in ren`degi nurlar bolip bunin` 45F tin jutadi. Ju`da` qizg`ish ko`k nurlar quyash nurinin` 5Ftin tutip 290 nm ziyati jerge jetip keledi. Ko`mir qishqil gazinin` jutiliwi qo`mirdin` payda boliwi japiraq arqali jutilg`an quyash nurlarina baylanisli boladi. Ko`pshilik ilimpazlar japiraq elementleri ko`zge ko`rinetug`in nurlardi jutadi dep esaplaydi, olar to`mendegi nurlar qizg`ish ko`k nurdan qizil nurg`a shekemgi nurlar: siya ren`li - 390-455 nm~ ko`k -455-485~ aspan ko`k-485-505~ jasil - 506-550~ sari jasil -550-575~ sari - 575-585~ qizil sari -585-620~ qizil -620-760 nm~
Bul ren`lerdin` shegaralari sha`rtli tu`rde shegaralang`an bolip, usi tu`rlerdin` ha`mmesinin` jiyindisi bizge aq bolip ko`rinedi. Fotosintez protsesi tiykarinan 380-720 nm mug`dardag`i nurlar ta`sirinde o`tedi ha`m bul nurlar-fotosintezdin` jedellik radiatsiyasi (FAR) delinedi. quyashenergiyasinin` 600-680 ha`m 300-500 nm aralig`indag`i ju`da` qizg`ish ko`k
nurlardin` o`simlik japiraqlari arqali ko`birek jutilatug`inlig`i ma`lim boladi. Ko`gis nurlar fotosintez protsesin tezletiwge ha`m xloroplastlarda beloklardin` payda boliwin tezlestiredi. 550- 575 nm aralig`indag`i sarg`ish ko`gis nurlar ju`da` az jutiladi. V.N. Lyubimenkonin` (1935) pikirinshe qizg`ish nurlar fotosintez protsesinin` baslang`ish fazasinda ju`da` aktiv bolsa, baslang`ish ko`mirlerdi payda etedi, al ekinshi da`wirde spektordin` ko`gis ha`m siya ren`li nurlari jedellirek ta`sir etedi. Qizg`ish toyg`in ren`li nurlar O`simliklerdin` japirag`inda az jutilip, onsha a`hmiyetli emes.
Jasil japiraq elementlerdin` nurlardi jutiw usi waqitqa shekem laboratoriya jag`dayinda jasalma jariqliqta analizlengen.
Bul protsesti ta`biyiy jag`dayda u`yreniw ju`da` quramali bolip barliq ekologiyaliq jag`daylardi olardin` kompleksli ta`sirin teren` u`yreniwdi talap etedi. Bul izertlewde ba`rinen de burin quyash nurlarinin` jerge tu`siw mu`yeshin esapqa aliw kerek. quyashnurlari bizge gorizontal` tu`sken jag`dayda (azanda, keshte) quyashtin` bizge tu`siw mu`yeshi kishkene bolip bunda nurlar bizge jetip kelgenshe atmosferanin` qalin` qabatin kesip o`tedi. Endi quyash nurlari bizge tik tu`sken jag`dayda kerisinshe joqarida bolg`anda nurlar atmosferanin` qisqa aralig`inan o`tip jerge tu`sedi. Usi kesip o`tip atmosferanin` massasi uzaq ya jaqin quyash nurlarin jutip 43%mug`darinda g`ana nurlar jerge kelip jetedi. Jerge tik tu`siwshi nurlarda qizg`ish (qizil sari) nurlar azlaw, bul nurlar fotosintez ushin a`hmiyetli bolip shashiran`qi tu`ste ko`p boladi. Fotosintez ushin a`hmiyetli 380-720 nm FAR dan kelte tolqindag`i nurlar ju`da` qizg`ish ko`k radiatsiya delinedi (UF) al FAR dan uzin tolqindag`i nurlar -qizg`ish toyg`in ren`li nurlar delinip ( IK) belgilenedi ha`m bul nurlardin` ko`bisi ozon qatlaminda ha`m atmosferada jutiladi. Solay etip quyash nurlarinin` 42% i atmosferadan o`te almay sa`wlelenip pu`tkil a`lemdi jaqtilandiradi, 15% nurlar atmosferag`a jutiladi. Al tek 43% nurlar g`ana jer betine jetip keledi. Tik tu`siwshi nurlar menen qiya tu`siwshi nurlardin` sapasi jag`inan u`lken ayirmashiliqqa iye boladi. Bunda bultliliq gazlerdin` qurami suw parlari, ha`m t.b. ta`siri bar. Basqa da ta`sirler sutkaliq, ma`wsimlik o`zgerisler, tu`slik yamasa arqa ken`isliklerde jaylasiwlari t.b. Tu`s waqitlari quyash tik tu`skende qisqa tolqindag`i nurlar ( UF) ko`p tu`sedi. Bul nurlardin` barlig`ida belgili da`rejede fiziologiyaliq protseslerdin` normal o`tiwine o`zinin` u`lken ta`sirin tiygizedi.