1-sanli lektsiya

Tema: O`simliktin` dene temperaturasi ha`m onin` organlarinin` qizdiriwg`a ha`m to`men temperaturag`a shidamlilig`i

Reje

1. 
   O`simliktin` temperaturag`a shidamlig`i
   
2. 
   Ag`ash tu`rlerinde temperaturanin` ha`r qiyli boliw sebepleri nede
   
3. 
   Jilliliq a`hmiyetli ekologiyaliq faktor
   

Tayanish so`zler: Joqari ha`m to`men temperatura, ekstremal temperatura, transpiratsiya, sklerofit, kambiy qatlami, miywe ag`ashlar, jilliliq, temperatura, ig`alliq.
O`simliktin` ju`da` to`men temperaturag`a ha`m ku`shli issiliqqa bolg`an uqiplilig`i, olardin` jilliliqqa shidamlilig`i (termoustoichivost`) dep ataladi. O`simliklerdin` jilliliqqa shidamlilig`i tsitoplazmanin` ekstremal` temperaturag`a shidam bere aliw uqiplilig`ina sonday- aq qorg`awshi mexanizmlerdin` na`tiyjeliligine baylanisli. Jazdag`i ju`da` joqari temperatura ha`m qistag`i ku`shli suwiqlar qisqa waqit bolatug`inlig`i aniq. Ag`ashlar, putalar ha`m yarim putalar japirag`in tu`siriw arqali usinday ekstremal` temperaturag`a iykemlesedi, al ko`p jilliq sho`p deneli o`simliklerde jer u`sti bo`limi o`ledi yamasa vegetativ bo`limleri ha`m jer asti organlari qisqaradi. o`simlikte bir jo`nli sharayat baslaniwi menen transpiratsiya joqarilaydi. Qistag`i ku`shli suwiqqa ha`m jazdag`i ju`da` joqari temperaturag`a o`simlik bo`limlerinin` ha`m ayirim organlarinin` shidamlilig`i bir qiyli emes. Japiraqlardag`i joqari da`rejedegi ku`yiw qatti japiraqli sklerofitlerde jaqsi bayqaladi. Jazdin` issi ashiq ku`nleri sklerofit japiraqlarinin` temperaturasi qorshag`an ortaliqtin` hawa temperaturasinan a`dewir da`rejede joqari boladi. A`sirese o`simliktin` ha`m hawanin` temperaturasinin` bir-birinen u`lken ayirmashilig`i qista ha`m ba`ha`rde belgilenedi. R.Geygerdin` (1960) mag`liwmati boyinsha, yanvar`da ku`nnin` yarminda ag`ash o`resinin` ku`nge qarag`an to`mengi bo`liminde ju`da` ku`shli ku`yiw bayqalg`an. O`renin` bul bo`liminin` temperaturasi qorshag`an ortaliqtin` hawa temperaturasinan bir neshe ma`rte joqari bolg`an. P.I.Petrovta (1955) sonday mag`liwmatlardi keltiredi, onin` baqlawi boyinsha, qista emennin` o`resinin` to`mengi bo`liminin` temperaturasi onin` joqarg`i bo`liminin` temperaturasina qarag`anda joqari. A`sirese aprel`de ashiq quyashli ku`nleri ag`ash o`resinin` tu`slik ta`repi jaz ku`nlerine qarag`anda eki ese joqari jilliliqti aladi (R.Geyger, 1960). Ku`ndiz ku`shli ku`yiw na`tiyjesinde ag`ashtin` tu`slik ta`repinde shire bo`lip shig`ariw ha`reketi baslanadi, aqirinda tu`n`gi waqitta temperatura jiyi jag`dayda nol`den to`men tu`sedi, ag`ash qabig`i jaralanadi, kambiy ziyanlanadi, al ayrim waqitlari barliq ag`ash o`ledi. Bul jag`day miyweli ag`ashlardi otirg`iziwda esapqa alinadi, na`lshe o`resinin` tu`slik ta`repin jaqsi jawilg`an halda otirg`izadi. Jazda ha`m a`sirese gu`zde hawanin` ha`m o`simliktin` temperaturasinin` bir- birinen ayirmashilig`i bir qansha tegislenedi, biraq ku`nnin` yariminda ag`ashtin` tu`slik ta`repinin` temperaturasi ha`tte gu`zde de hawanin` temperaturasin bir qansha joqarilatadi. I.P.Sherbakovtin` (1955) mag`liwmati boyinsha Yakutiyada gu`zdin` suwiq ku`nleri qarag`ay ag`ashinin` kambiyinin` temperaturasi ag`ashtin` tu`slik ta`repinen saat 1300te hawa temperaturasina 3,5<sup>0</sup>S , al qayin`nin` kambiyi saat 14<sup>00</sup>te 10<sup>0</sup>C joqari temperaturada bolg`an. Ha`r qiyli ag`ash tu`rlerinde birdey emes jilliliqti tutiw ha`m jilliliqti o`tkeriwi, olardin` ku`yiwi ha`m ton`lawi, jeke tu`rlerdin` joqari ha`m to`men temperaturanin` ha`r qiyli mu`ddetten bayqalg`anlig`in esapqa aliwimiz kerek. P.I.Petrovtin` mag`liwmati boyinsha ag`ashtin` joqari terbelis temperaturasi onin` bag`anasinin` joqarisinda bayqaladi, ag`ashtin` terbelis temperaturasi amplitudasi to`menleydi, al keyin temperaturanin` joqarilawi baslanadi. Tundra o`simliklerinin` ayirim organlarinin` ku`yiwi ha`m olardin` qorshag`an ortaliq hawasi menen o`z-ara qatnasi haqqindag`i qiziqli mag`liwmatlardi B.A.Tixomirov (1963) keltiredi. Onin` baqlawinsha Dryas puctata o`simliginin` japiraq arasinin` temperaturasi 1953jili 7/VII saat15 te 16<sup>0</sup>C, al ten`iz qa`ddinen 5,4 m biyiklikte hawa temperaturasinin` 10,6⁰S, al Oxytropis nigresens japirag`inin` u`stinin` temperaturasi 15,6⁰C qurag`an, al 5,2m biyikliktegi hawa temperaturasi 10,8<sup>0</sup>S bolg`an. 1,5m biyikliktegi hawa temperaturasi ha`m bul O`simliklerdin` japiraq u`stindegi temperaturasi
10.8 ⁰S jetken. Hawa temperaturasinin` joqari boliwi tek g`ana quyashli ku`nlerde boladi. Bul o`simliklerdin` paqalinin` temperaturasina kelsek, olar ushin japiraq nizamliqlari ha`reketleri, biraq paqal japiraqtag`iday ten`dey ku`ymeydi, a`dette to`mengi bo`limleri joqarsina qarag`anda bir qansha joqari temperaturag`a ha`m paqaldin` quyashli ta`rpindegi temperatura ko`len`ke ta`repindegi temperaturadan joqari boladi. G`umshanin` ishki bo`liminin` temperaturasi ashilip atirg`an gu`ldin` temperaturasinan joqari. Gu`ldin` temperaturasi onin` ren`ine, shan`ina ha`m basqa da belgilerine g`a`rezli. Qaraltim ren`degi gu`l tajisinin` temperaturasi aq ren`degige qarag`anda jilli.
B.A.Tixomirovtin` baqlawinsha gu`ldin` yamasa g`umshanin` ayirim bo`limlerindegi temperatura bir-birinen ku`shli ayiriladi. Topiraqtin` en` joqarisinda jaylasqan o`simlik bo`limleri ku`shli ku`ygen. Sonliqtan arktikaliq o`simliklerdin` g`umshasi ha`m gu`lleri ba`rinen
burin topiraqtin` en` joqarisinda jaylasqan. O`simliktin` suwiqqa shidamlilig`i onin` qa`siyetlerine ha`m ha`r qiyli ekologiyaliq faktorlarg`a g`a`rezli, sonliqtan o`simlik organinin` yamasa tu`rlerinin` to`men temperaturag`a shidamlilig`i birdey emes boliwi mu`mkin. Bunnan basqa ha`r qiyli o`simlik tu`rleri ha`m organlari to`men temperaturag`a tu`rlishe beyimlesedi. Solay etip ko`plegen erte gu`llewshi ag`ash O`simliklerinin` (oreshnik, ol`xi, ko`plegen tallarda) gu`lleri suwiqti az sezedi ha`m suwiqtan keyinde ziyanlanbastan o`z rawajlaniwin dawam etedi. Ko`plegen miyweli ag`ashlardin` gu`lleri (qa`reli, shiye, alma, almurat (0-1⁰C) ziyanlanadi. Analiq moyni, bag`anasi, jas japiraqlar suwiqqa bir qansha sezimtal, a`sirese analiq qarinshasi ha`m pisken shan`liq suwiqti ko`tere aladi (N.A.Maksimov, 1952). A`sirese miyweli ag`ashlardin` gu`llew da`wirindegi suwiq uriwi qa`wipli. Bul waqitlari miyweli bag`larda ot jag`ip tu`tinlik tu`tetiw kerek. Sonday-aq alma, almurt sortlarinin` bir jilliq shaqalari ha`m bu`rtiklerinin` suwiqqa shidamlilig`i birdey emes, tu`slikten shiqqan sortlar arqadan shiqqan sortlarg`a qarag`anda suwiqqa shidamli. Miyweli ag`ashlardin` vegatativ bu`rtikleri, miywe bu`rtiklerine qarag`anda to`men temperaturag`a shidamliraq. S.I. Radchenkonin` mag`liwmati boyinsha sibiryak almasinin` miywe bu`rtikleri -55⁰ C shekem temperaturag`a shidag`an biraqta vegatativ bu`rtikleri ha`m shaqalari bunday suwiqtan ku`shli ziyanlang`an. A`sirese alma almurt ha`m basqada miyweli ag`ashlardin` tiykarg`i shaqalari suwiqqa sezimtal. Solay etip jilliliq a`hmiyetli ekologiyaliq faktor ha`m ha`r qiyli ken`isliktegi o`simlikler jilliliqti tu`rlishe talap etedi. Jeke o`simliktin` jaylasiwina ha`m ortasha jilliq temperatura arasinlag`i baylanisqa birinshi bolip A.Gumbol`dt (1936) kewil bo`ledi. Onin` mag`liwmati boyinsha ig`alli oblastag`i kakao ag`ashi 23⁰C tan 20⁰C shekem ortasha jilliliq temperaturada, al kofe 2⁰C tan 28⁰C bolg`anda Evropa ju`zimi 8,7⁰C dan 17⁰C shekem to`men bolg`anda o`sedi. Solay etip jer betindegi O`simliklerdin` tirishiligin ha`m olardin` ornin ortasha temperatura aniqlaydi. Alimlar arasinda suwiq topiraqlardin` fiziologiyaliq qurg`aqlig`i haqqindag`i A.Shimperdin` teoriyasi uzaq hu`kimlik etti. Onin` pikirinshe suwiq topiraq fiziologiyaliq jaqtan qurg`aq.Topiraq temperaturasi so`zsiz tamirdin` soriw iskerligine ta`sir etedi biraq o`simlik o`zinin` jasap atirg`an ortalig`inin` topiraq temperaturasina iykemlesedi.

5.