1-sanli lektsiya

O`simliklerge jilliliqtin` ta`siri

Jilliliq O`simliklerdin` o`siwine ha`m rawajlaniwina olardag`i tirishilik protseslerine ta`sir etedi. Jilliliq ig`alliliq penen birge O`simliklerdin` zonalilig`in ha`m olardin` tawdag`i poyaslilig`in aniqlaytug`in bag`darlawshi faktor. Ha`zirgi "MA aymag`inda ta`biyiy zonalar to`mendegishe bo`linedi:

1. 
   Tundra zonasi. Onin` tu`slik shegarasi q00 iyul` izotermiyasina tuwri keledi. Qis e/-r- r/t jil dawam etedi. Jazi qisqa ha`m suwiq, biraq ashiq jariq boladi. Bul zonag`a O`simliklerden lishaynikler, moxlar, putashalar tipi ta`n.
   
2. 
   Tog`ay zonasi. Jazi salistirmali tu`rde jilli ha`m qisi suwiq. En` jilli ay iyul`degi ortasha temperatura 10<sup>0</sup> joqari, biraq 19,5<sup>o</sup>tan joqarilaydi. Ortasha jilliliq temperatura 2-5<sup>0</sup>C. Jil boyi jawin-shashinnin` ortasha mug`dari 300-600mm shekem aralig`inda. Bul zonada shirsha, pixta, qarag`ay, qayin`lar basim boladi.
   
3. 
   Dala zonasi. Tu`slik tog`ay dalalarinda jaylasqan. Dala zonasi ushin salistirmali qurg`aq ha`m jilli klimat ta`n. Iyul`din` ortasha temperaturasi 20<sup>0</sup>C to`men. En` joqarg`i temperatura 40⁰C joqari emes, ayirim jerlerde 50⁰C (Ural dalasi) deyin baradi. Ortasha ig`alliq jilina 450-300mm, qurg`aq dalada 200 ge deyin boladi. Bul zonada ko`binese g`a`lleli otlaqlar, sho`pler, jaylawlar ko`plep o`sip rawajlanadi.
   
4. 
   Yarim sho`l zonasi, yag`niy sho`listanli dala. Bug`an daladan sho`listang`a deyingi araliq zona kiredi. Iyul`din` ortasha temperaturasi 24-26⁰C, klimati ko`birek o`zgermeli, qisi qatti. Yanvardin` ortasha temperaturasi 16<sup>0</sup> -12<sup>0</sup>S, geyde - 24<sup>0</sup>C deyin baradi. Jilliliq ig`allilig`i ortasha 160-250mm deyin baradi. Bul jerlerge ko`binese qara juwsanlar, tipchaklar, sho`ller formatsiyalari ta`n.
   
5. 
   Sho`l zonasi. Quyashli ha`m issi qurg`aq jazi menen xarakterlenedi. Termezde 160 ku`n dawaminda ortasha 200S, al eki ayda 300S, 18 ku`nde 40⁰S joqari boladi.
   

Tu`rkmenstannin` tu`sliginde 50<sup>0</sup>S deyin baradi. Jilliq ig`alliq 80-200mm. Bul zonanin` edifikatorlari soralar, juwsanlar, biyurgunler, terisken ha`m basqa psammofitler bolip esaplanadi.
O.P.Dekandol (1832) O`simliklerdin` tirishiliginde jilliliqtin` ha`m ig`alliliqtin` a`hmiyetin joqari bahalap, barliq o`simliklerdi to`mendegi bes fiziologiyaliq toparg`a bo`ledi.

1. 
   Gekistotermler, yamasa suwiqti su`yiwshiler- arktikanin` ha`m biyik tawliqlardin` O`simlikleri bolip, o`zlerinin` toliq rawajlaniw tsiklinin` o`tiwi ushin az issiliqti talap etedi.
   
2. 
   Mikrotermler- ortasha suwiq zona o`simlikleri, salistirmali tu`rde az, biraq gekistrtermlerden ko`birek issiliqta ha`m bir ten` ortasha ig`alliqta o`sedi.
   
3. 
   Mezotermler- ortasha jilli zona o`simlikleri- jetkilikli ig`alliqta o`sedi.
   
4. 
   Kserofiller- jilli ha`m qurg`aq klimat o`simlikleri.
   
5. 
   Gidromegatermler- ig`alli tropikanin` o`simlikleri- tirishiligi ushin turaqli tu`rde jilliliqti ha`m ig`alliliqti talap etedi. Solay etip, jilliliq ha`m ig`alliq jergilikli geografiyaliq jag`daylarg`a rel`efke, hawa sharayatlarina ha`m t.b. g`a`rezli tu`rde o`simliklerdin` zonalar tarqaliwin aniqlaytug`in bag`darlawshi faktor boladi.