1-sanli lektsiya

Qadag`alaw ushin sorawlar

1. 
   Suw rejimin baylanisli O`simlikler qanday tiplerge bo`linedi?
   
2. 
   Gidrofit degen ne?
   
3. 
   Kserofit degen ne?
   
4. 
   Mezofit degen ne?
   
5. 
   Efemereod degen ne?
   

5. Tema: Hawanin` ekologiyaliq faktor sipatinda a`hmiyeti. Kislorod, ko`mirdin` qos okisi, azot

Reje

1. 
   Hawanin` ekologiyaliq faktor sipatinda a`hmiyeti
   
2. 
   Kislorod
   
3. 
   Ko`mirdin` qos okisi
   
4. 
   Azot
   

Tayanish so`zler: Atmosfera, biosfera, kislorod, azot, fotosintez, ko`mirdin` qos okisi, tog`ay topiraq, energiya, ekosistema, tas ko`mir, neft o`simlik qatlami, dala sho`listan, okean, ten`iz

Hawa o`simlikke ha`m o`simliklerge o`zinin` gazli qurami, qozg`alisi ha`m tiykarg`i gazlik quramdag`i ha`r qiyli aralaspalar menen ta`sir etedi. Atmosferanin` en` to`mengi qatlami bolg`an troposferada jerdin` gazli qabig`i ko`birek tig`iz ha`m sonin` menen birge ju`da` o`zgermeli. Ortasha ken`islikte qqkm biyiklikke polyuste okm deyin al ekvatorda qikm, onin` to`mengi qabatinin` ha`r qiyli ha`m turaqli tu`rdegi qiziwinan payda bolatug`in tik ha`rekettin` na`tiyjesinde hawa ha`mme waqit aralasip ha`m ten`lesip turadi. Biosferada ayirim gazlerdin` turaqli jutiliwi menen bir qatar olardin` bir qa`lpine keliw protsesi ju`rip turadi, ha`m atmosferanin` gazli qurami en` az g`ana terbeliske ushiraydi.

Atmosferanin` quramina to`mendegi gazler kiredi: azot (78,06%), kislorod (21%), argon (0,9%), uglerodtin` qos okisi (0,03%) bul gazlerden basqa atmosferada ju`da` az sanda neon, kripton ha`m ksennon, ku`kirttin` qos okisi, ammiak ha`m t.b. gazler, ja`nede o`simliklerden bo`linip shig`atug`in gaz tu`rindegi aramatlar ushirasadi.
V.I.Vernadskiy atmosferanin` gazleri tirishiliktin` na`tiyjesi al olar organizmlerdin` zat almasiwinin` jollari bolip esaplanadi dep bir neshe ret atap o`tken edi. Bul en` aldi menen atmosferanin` tiykarg`i gazleri -kislorodqa, azotqa ha`m uglerodtin` qos okislerine tiyisli.
Kislorod
Biosferada kislorod molekulyar Ow atomarliq kislorod O ha`m azon O<sub>3</sub> tu`rinde boladi. Bulardan azon 30-40 km biyiklikte azon ekranin payda etip, barliq tirishilikke ziyanli tolqin uzinlig`i woonm az bolg`an nurlardi o`tkermeydi. Ozon ekrani ha`mme waqit payda bolatug`in
molekulyarliq ha`m atomarliq kislorodtan turip biosferadag`i tirishilikti qorg`aydi ha`m onin` joqarg`i ta`biyiy shegarasi bolip esaplanadi.
Molekulyarli kislorod gaz formasinda ha`m suw eritpesi halinda bolip barliq organizmlerdin` tirishiliginde ha`m jerdegi barliq ximiyaliq reaktsiyalarda ju`da` ayriqsha roldi oynaydi. Erkin kislorodtin` tiykarg`i bo`legi erkin molekulyarli kislorod fotosintez global`liq masshtabtag`i bioximiyaliq reaktsiya. Bul reaktsiya jasil O`simliklerdin` xloroplastinda bolip o`tedi. Fotosintez a`lle qashannan arxey erasinin` ekinshi yariminda suwda o`simlik organizmlerinin` payda boliwi menen ju`zege shiqqan. Bir neshe mln jillar dawaminda suwda ha`m hawada kislorod jasil o`simlikler ta`repinen toplang`an.
O`simliklerdin` rawajlaniwi menen bir qatar atmosferada kislorodtin` toplaniwi o`tken, ha`m atmosfera neogen da`wirinde azotli kislorodli sipatqa iye bolip kislorod ko`lemi boyinsha 21% ha`m massasi boyinsha 23% ke jetken odan basqa erkin kislorod qurg`aqliqtag`i dushshi suwda, qarda ha`m muzda ten`izdin` ha`m okeannin` duzli suwlarinda erigen halinda boladi.
Ko`plegen ilimpazlar jerde ten` salmaqliliq ornatiwdi ha`m atmosferadag`i kislorodtin` uliwma massasi uzaq waqitlar dawaminda o`zgermeydi, egerde fotosintez toqtasa kislorod atmosferadan jog`alg`an bolar edi dep boljaydi. Biraq atmosferadag`i ha`m suwdag`i kislorodtin` uliwma massasi endi o`zgermey qaladi dep aytiw qiyin, sebebi son`g`i jillari adamlardin` xojaliq ha`reketlerinin` ku`sheyiwi na`tiyjesinen ko`mirdin`, nefttin` ha`m basqada otinlardin` ko`plegen tu`rleri u`lken sanda jandirmaqta, usinin` menen birge ha`r jili atmosferag`a 20 mlrd t shamasinda uglerodtin` qos okisi (So<sub>2</sub>) tu`spekte, bulardin` janiwinda mlrd t erkin kislorod jumsaladi. Reaktivlik samolettin` Atlantika arqali tek bir g`ana uship keliwine 35 t kislorod sarp etiledi (Dajo, 1975). B.G.Bogrovtin` (1970) mag`liwmati boyinsha budan 100 jildan ko`birek burin jag`iw ushin kislorodtin` jilliliq jumsaliwi bizin` a`sirimizdin` 60-jillarina salistirg`anda on ese az bolg`an, ha`zir o`simliklerde o`ndirilgen kislorodtin` sanaat ka`rxanalarinin` jumis protseslerinde 23% sarp etiledi. Jerdin` jasil qatlami jil sayin 1,2-1011 t kislorod yamasa atmosferadag`i onin` 0,01% o`ndiriledi. Janar maydin` kislorodti sariplawi janar maydin` kislorodti sariplawi jilina shama menen qrmlrd t g`a yamasa biosferadag`i islenip shig`ilg`an 12% jetedi. F.Ya.Shipunov janar may jag`iwg`a kislorodti jumsaw ko`beyip barsa, onda barliq biosfera boyinsha ha`r jilg`i islenip shiqqan mug`darda ha`tte onnanda ko`biregin jag`iw ushin sarplanatug`in waqitlar payda boladi dep shamalaydi. Sonliqtan adamzattin` aldinda turg`an en` a`hmiyetli ma`selelerdin` biri-atmosferadag`i kislorodtin` unamli balansin saqlaw bolip esaplanadi. Bunin` a`hmiyetliligi tek g`ana organikaliq o`mirdi saqlaw emes odan basqa bul samallaniw qabatindag`i o`tetug`in barliq ximiyaliq protseslerge mu`mkinshilik tuwdiriwinda odan basqa atmosferadag`i kislorodtin` to`menlewi tiri organizmlerdi ju`da` qizg`ilt ko`k ren`li nurlarinan toplaniwinin` qorg`ap turg`an azonli ekraninin` buziliwina alip keliw mu`mkin.
Kislorodtin` jetispewshiliginin` ekinshi bir qorqinishlisi sonda ha`zirgi waqta planetamizdag`i tog`aylardin` ko`plep joq etiliwinde. Son`g`i q0min` jildin` ishinde, atmosferadag`i erkin kislorodtin` deregi bolg`an tog`ay maydani adamlar ta`repinen eki esege azaytiladi.
A`sirese son`g`i 350 jilda tog`ay joqarg`i pa`t penen joq etildi. Ha`zir ha`r jili qtmln, gektardan ko`birek tog`ay shabilmaqta, olardin` ko`pshilik maydani qayta tiklenbeydi. Misali, Qaraqalpaqstannin` aymag`inda burin 300min` gektardan aslam ta`biyiy tog`ay bolg`an bolsa, ha`zir onin` maydani 30-40 min` gektardan aspaydi.
Biosferada atmosfera menen du`n`yaliq okean arasinda kislorodtin` ha`m basqa gazlerdin` turaqli tu`rde almasiwi bolip turadi. Okean suwlarinda gazlerdin` sani suwdin` teren`ligine, duzlilig`ina temperaturag`a ha`m basqa faktorlarg`a baylanisli boladi. Ten`iz suwlari kislorodti ha`m azotti hawadan joqarg`i qatlami arqali sorip aladi. Tiykarg`i fotosintez ju`retug`in suw o`simligi okeaninin` joqarg`i qatlaminda boladi, sonin` ushin kislorodtin` ko`birek bo`limi ten`iz suwinin` joqarg`i qatlamina jiynalg`an. Ha`r qiyli ekologiyaliq faktorlardin` ta`sirinen suwdin` joqarisinda kislorod teren`ge ketip, paydalaniwg`a qolaysiz bolip qaladi.
V.I. Vernadskiy (1955) mag`liwmati boyinsha ekvatoriyaliq ha`m tropikaliq zonadag`i okeannin` joqarg`i qatlaminda 33,7%, al 550 m teren`likte 55,4 % kislorod bolatug`inlig`i aniqlang`an.
Topiraqta kislorod onin` az teren`liginde bolip, teren`lengen sayin onin` toplaniwi tez azayadi, sebebi kislorod topiraq organizmlerinen tez soriladi ha`m ku`shli totig`iwshi birikpe.
V.I. Vernadskiydin` mag`liwmati boyinsha topiraqtin` 4 m teren`ligindegi xawada kislorodtin` toplaniwi 17,3% deyin to`menleydi, al 6 m -15% deyin to`menleydi. Tek topiraqtin` u`stinde jasil suw otlarinin` qatlami ha`m basqada jasil O`simlikler bolip ko`binese solar turaqli ha`m tez kislorodti bo`lip shig`aradi.
Solay etip biosferada kislorod aylanisi turaqli tu`rde aylanista boladi. Onin` ma`nisi Klawdanin` ha`m A. Djiboranin` (1972) pikiri boyinsha to`mendegishe: erkin kislorod suw ku`nnin` nurli energiyasi ta`sirinde jasil o`simliklerdin` xloroplastlarinda suwdin` ajiraliwinan bo`linip shig`adi. Eki million jilda shama menen q,qt mlyard kmq jasil o`simliklerdin` xloroplastlarinan bo`linip shig`adi. Odan bo`linip shiqqan erkin kislorod atmosferag`a tu`sedi. Odan keyin shama menen w min` jilda atmosferanin` derlik barliq kislorodi tiri organizmlerdin` dem aliw arqali o`tedi. Xaywanlardin` ha`m o`simliklerdin` dem aliwinan bo`linip shiqqan uglerodtin` qos okisi (SO<sub>2</sub>) atmosferag`a ketip ha`m jan`adan jasil o`simliklerdin` xloroplastlari arqali jutiladi.