1. Pulning mohiyati

Kreditning zarurligi va mohiyati
Jamiyatda tovar-pul munosabatlaridan keyingi vujudga kelgan muhim ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardan biri kredit munosabatlari hisoblanadi. Kredit bu kreditor va kredit oluvchi o‘rtasida tuzilgan ssuda bitimiga asosan, kreditor tomonidan kredit oluvchilarga pul yoki tovar shaklidagi moddiy ne’matlarni ma’lum bir muddatga uning qiymatini qaytarib berishi va foydalangan davri uchun qo‘shimcha to‘lov (foiz) to‘lanishini aks ettiruvchi iqtisodiy munosabatlardir. Demak, bu sharoitda kredit munosabatlarining subyektlari bo‘lib kreditor va kredit oluvchilar hisoblansa, uning obyekti bo‘lib tuzilgan bitimga binoan ma’lum muddatga foydalangani uchun berilgan pul yoki tovar shaklidagi moddiy buyumliklar hisoblanadi. Kreditning maqsadi bo‘lib foiz ko‘rinishida qo‘shimcha daromad olish hisoblanadi. Kredit, pul kabi iqtisodiy kategoriya bo‘lib, pul mablag‘larining samarali ishlashiga, xo‘jalik yurituvchi subyektlar va jismoniy shaxslarning ortiqcha vaqt va mablag‘ sarf qilmasdan qo‘shimcha pul mablag‘lariga bo‘lgan talabini qondirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda “kredit” so‘zi lotincha “creditum” – ssuda, qarz so‘zidan paydo bo‘lganligi qayd etiladi. Ayrim iqtisodchi olimlar “credo”, ya’ni “ishonaman” degan ma’noni anglatishini qayd etadi42. Albatta, kredit munosabatlarida ishtirok etayotgan subyektlarning bir-biriga bo‘lgan ishonchi asosiy omil hisoblanadi. Bu yerda kreditor, kreditni berishda asosiy masala kredit oluvchiga nisbatan “ishonchi” muhim ahamiyat kasb etadi.
Kreditning funksiyalari va tamoyillari
Kreditning mohiyati uning funksiyalarida yanayam yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Kreditning funksiyalari turli iqtisodiy adabiyotlarda turlicha va miqdorda keltiriladi. Ayrim adabiyotlarda iqtisodchi–olimlar kreditning funksiyalarini beshta ekanligigini ta’kidlashsa47 , ayrimlarida uning funksiyalari ikkitadan iboratligi ta’kidlanadi48. Iqtisodchi – olimlarning kredit funksiyalari haqidagi fikrlariga, shuningdek, kreditning tovar–pul munosabatlari va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlardagi ishtirokiga tayangan holda, uning qayta taqsimlash (1), muomala jarayonini tezlashtirish (2), pullarni muomalaga chiqarish va naqdlashtirish (3) hamda pul kapitalini jamg‘arish va markazlashuvini jadallashtirish (4) funksiyalarini bajarishini ta’kidlash mumkin. Kreditning funksiyalari ichida qayta taqsimlash funksiyasi asosiy funksiyalardan biri hisoblanadi. Kredit ushbu funksiyasi orqali jismoniy va yuridik shaxslarining taqsimlangan daromadlarining vaqtinchalik foydalanilmagan qismini tegishli fondlarga jalb qiladi.
Kreditning funksiyalarini to‘laqonli amal qilishida uning tamoyillari alohida o‘rin tutadi. Kredit quyidagi tamoyillarni bajaradi: – muddatlilik tamoyili (kreditlar kredit shartnomasiga asosan ma’lum muddatga beriladi. – to‘lovlilik tamoyili (kreditor barcha kreditlar uchun tegishli to‘lovlarni foiz ko‘rinishida kredit oluvchidan undiradi); – ta’minlanganlik tamoyili (berilgan kreditlarning barchasi u yoki bu darajada tegishli risk bilan bog‘liq bo‘ladi, kreditor ushbu riskni pasaytirish maqsadida kredit oluvchidan uning ta’minlanganligini talab etadi. – qaytarishlik tamoyili (kreditor tomonidan vaqtincha foydalanishga berilgan mablag‘lar tegishli muddatlardan so‘ng to‘liq qaytaralishi lozim bo‘ladi); – maqsadlilik tamoyili (kreditor berayotgan kredit bo‘yicha tuzilgan shartnomada kreditni yo‘naltirilishi lozim bo‘lgan