1. Pulning kelib chiqishi,mohiyati va zaruriyati

70.Tijоrat banklarining asosiy tamoyillari va funktsiyalari 
Tijorat banklarning funksiyalari xususidagi mulohazalami 
chuqurlashtirish fikridan yiroq ekanligimizni talddlagan holda, 
ulaming quyidagi funksiyalari mavjudligini qollab-quwatlaymiz. 
Birinchi funksiyasi, vaqtinchalik bo‘sh pul mablaglami jalb 
qilish, jamg‘arish va ushbu mablaglami kapitalga aylantirish 
funksiyasi. Banklarning juda qadimiy funksiyalaridan 
hisoblanadi. Banklar jamiyatdagi vaqtinchalik bo'sh pul 
mablaglarini tegishli shartlar asosida o'zlariga jalb qiladi va 
ushbu mablaglami samarali yo'nalishlarga joylashtiradi. Albatta, 
banklardan tashqari turli investitsion fondlar, moliya - sanaot 
korxonalari ham pul mablaglarini jalb qilish va jamg'arish bilan
shug'ullanadi, biroq ulaming pul mablaglarini jalb qilish va 
jamg'arishi bilan banklamikidan jiddiy farqlar mavjud.
Banklarning itiyorida bolgan mablaglaming deyarli 90 foizi 
chetdan jalb qilingan pul mablaglari hisoblanadi. Bu banklaming 

---

asosiy faoliyati boshqa shaxslaming mablaglari hisobiga amalga 
oshirilishi anglatish bilan birga, yuqori darajada riskka 
bogliqligini keltirib chiqaradi. Ikkinchi funksiyasi, korxona va 
tashkilotlar, davlat, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 
subyektlarini kreditlash. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab 
chiqarish va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi mulkiy 
shaklidan qa’tiy nazar barcha xo'jalik yurituvchi subyektlami 
aylanma mablaglarga bolgan ehtiyojini oshiradi. Xususan,
korxona 
va 
tashkilotlar 
ishlab 
chiqarish 
jarayonini
modemizatsiyalash 
va 
kengaytirish, 
mehnat 
taqsimotini
takomillashtirish, qo'shimcha aksiyalami sotib olish va boshqa 
maqsadlami amalga oshirishda qo'shimcha moliyaviy 
mablaglarga kuchli ehtiyoj sezadi. Xo‘jalik yurituvchi 
subyektlaming bu ehtiyojining asosiy qismi banklaming kredit 
berish funksiyasi orqali qondiriladi. Albatta, banklar ushbu 
funksiyani amalga oshirishda kreditning tegishli tamoyillariga 
(muddatlilik, ta’minlanganlik, tolovlilik, qaytarishlik va 
maqsadlilik) amal qilgan holda xo'jalik yurituvchi subyektlarga 
tijorat asosida taqdim etadi. Uchinchi funksiyasi, xojalik 
subyektlari pul hisob- kitoblarini amalga oshirishda vositachi 
hisoblanadi. Iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan xojalik 
subyektlari kun davomida bir necha yuz minglab turli darajadagi 
pul aylanmalarini (asosan naqdsiz pul ko'rinishida) amalga
oshiradi. Banklaming bevosita ishtiroki (vositachiligi) natijasida 
ushbu otkazmalar jo'natuvchidan oluvchiga etib boradi. 
Shuningdek, banklar pul otkazmalari orqali iqtisodiyotning turli 
tarmoqlariga kapitalni joylashtiradi va kredit liniyalari ochadi. 
Bulaming barchasi banklaming pul hisob-kitoblami amalga 
oshirishda vositachilik funksiyasi orqali bajariladi va tartibga 
solinadi. Banklaming pul aylanmasini tartibga solish funksiyasi

---

orqali Markaziy bank iqtisodiyotdagi tovar massasi va pul
massasi o'rtasidagi o'zaro muvozanatlikni ta’minlaydi. Malumki, 
ushbu muvozanatning buzilishi iqtisodiyotda inflyatsiya 
darjasini ortib ketishi yoki pul taqchilligini vujudga kelishiga olib 
keladi. Shu bois ham Markaziy bank o'zining pul-kredit 
instrumentlari orqali pul aylanmasi uchun zarur bolgan tolov 
vositasining miqdorini tartibga solib turadi. Kredit mablag‘lami 
muomalaga 
chiqarish 
banklaming 
to'rtinchi 
funksiyasi 
hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, ushbu funksiyani barcha banklar 
bajarish huquqiga ega emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
muomalaga kredit pullami chiqarish Markaziy bank zimmasiga 
yuklatilgan. Markaziy bank muomalaga chiqarayotgan pul 
massasini mamlakatda yaratilayotgan tovar massasiga nisbatan
muvozanatligini ta’minlashga e’tibor qaratadi. Markaziy
bankning ushbu funksiyani samarali bajarayotganligi milliy 
valyutaning sotib olish qobiliyatini mustahkamligi va inflyatsiya 
darajasining pastligi belgilaydi.