1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

nukleokapsida 
deb ataladi. Ba’zi 
kapsidalar ustidan qobiq bilan ham o‘raladi, bu qobiq 
peplos 
deb atalib, u 
peplomer
lardan iborat bo‘ladi. Ba’zi viruslarda peplos virus oqsilidan iborat 
bo‘lsa, boshqalarida esa hatto lipidlar, glikoproteidlar va fermentlar ham 
uchraydi. 
1955 yilda X. Frenkel - Konrat va R. Uilyams tamaki mozaikasi virusini 
RNK sini ajratib oldilar va uni tamaki o‘simligiga yuqtirilganda o‘simlikda 
mozaika alomatini kuzatdilar va unda yangi virus zarralari sintezlanganini 
isbotladilar
,
oqsilining molekulyar massasi 18000 Da bo‘lib, 158 ta 
aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘ladi. Virusning oqsil qobig‘i birxil shakldagi 
subbirliklardan tashkil topadi. Oqsil qobiq ichida esa 2.10
6
Da molekulyar 
massaga teng RNK si bor. Tamaki mozaikasi virusi oqsil va RNK dan iborat 
bo‘lib, uni molekulyar massasi 40x10
6
Da ga teng. 
Odam va hayvon viruslari ichida RNK li yoki DNK lilari uchraydi. 
Masalan, poliomielit virusi bir molekula RNK va oqsildan iborat bo‘lsa, gripp 

---

 
 
98 
virusi 8ta RNK, oqsil, lipid va uglevodlardan iborat. Gripp virusida fermentlar 
topilgan. Bu virus eritrotsitlarga adsorbsiyalanib agglyutinatsiya reaksiyasi 
yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Bunda eritrotsitlarga viruslardagi 
neyraminidaza 
fermenti ta’sir etadi. Bakteriofaglarning dum qismida o‘z xo‘jayini bo‘lgan 
bakteriyaning, ya’ni 
Echerichia coli
ning hujayra po‘stini eritadigan 
lizotsim 
fermenti topilgan. 
Virion shaklida 
viruslar noqulay faktorlarga ancha chidamli bo‘ladilar. 
Masalan, kartoshka o‘simligining “U-virusi” pH - 4,5 da inaktivatsiyaga uchrasa, 
tamaki o‘simligining virusi hatto pH - 2 dan past bo‘lsa ham chiday oladi, 
virionlarning temperaturaga chidamliligi pH ga va virusning shtammiga ham 
bog‘liq. Masalan, tamaki mozaikasi virusining “Qozoq shtammi” pH - 7 
bo‘lganda 82°S da parchalansa, “tomat shtammi” 96-98
0
S issiklikdagina
aktivligini yo‘qotadi, eng chidamli bo‘lgan no‘xatning S-1 virusi 
108°S 
da 
qisman inaktivatsiyaga uchraydi. 
Ko‘pchilik viruslar past temperaturaga ham chidamli bo‘ladi. Masalan, 
gripp virusi - 
70° S da 6 oy
, psittakoz virusi bir yilgacha chidasa, xona 
temperaturasida bir necha kun ichida nobud bo‘ladi. 
Ko‘pchilik viruslarni juda tez vakuumda quritilsa, uzoq muddat chidamli 
bo‘ladi. Masalan,