1. O‘simliklar oziqlanishi va o‘g‘itlar fani. Maqsad va vazifalari

3. O‘simliklar oziqlanishi va o‘g‘itlar fanining rivojlanish tarixi, O‘zbekistonlik olimlarning hissalari.
Turli xil ekinlarning hosildorligini oshirish uchuntuproqni go’ng, kul, ohak va
boshqa mahalliy o’g’itlar bilan o’g’itlash o’simliklarni oziqlantirishning hozirgi
nazariyalari ishlab chiqilishidan ancha ilgari dehqonlar tomonidan qo’llanilar edi.
Lekin o’sha paytlarda o’g’itlrning ijobiy taosiri nazariy jihatdan tushuntirib
berilmagan bo’lib, bu hol tuproqni o’g’itlashning turli usullarining rivojlanishi va
takomillashish yo’lini berkitib qo’ygan edi.
Qadimgi mualliflarning asarlarida tuproqning «yog’i», yani tuproq
unumdorligini oshirishda muhim omil haqida so’z yuritiladi. bu esa o’simliklarning
chirindi bilan oziqlanish nazariyasi edi.
Mineral moddalar va o’g’itlarning ahamiyati to’g’risidagi fikrlar frantsuz
tabiatshunosi Bernar Pallisi tomonidan 1563 yilda bildirilgan edi va u shunday
yozgan edi: Hamma ekinlarning hayoti va rivojlanishi uchun qandaydir tuz asos
bo’ladi, ekinlarga solinayotgan go’ngning ham ahamiyati uning tarkibida pichan va
poxollarning chirishi natijasida hosil bo’lgan tuzning borligidadir, dean edi.
SHundan 100 yil o’tgandan keyin, 1956 yilda ingliz kimyogari Glauberning
tajribalari shuni ko’rsatdiki, tuproqqa selitra solinishi natijasida u ekinlarning
hosildorligiga kuchli taosir qiladi, yani hosilini keskin oshirib yuborgn.
Lekin 17-asr olimlari ushbu fikrni to’g’ri baholay olmadilar, chunki hali
azotning kashf etilishi uchun 100 yil bor edi, azotning o’simliklar hayotidagi bebaho
ahamiyati yana ham kechroq aniqlandi.
O’simliklarning havodan oziqlanishi to’g’risidagi jahonshumul ahamiyatga ega
bo’lgan fikrni kimyo fanining asoschilaridan M.V.Lomonosov 1753 yilda birdirgan
edi.
18-asrning oxirida G’arbiy Yevropada o’simliklarning chirindi bilan
oziqlanishi to’g’risidagi nazariya tarqalgan edi. Bu nazariyani dastlab 1761-1766
yillarda shved kimyogari Vamrius ilgari surdi.
Bu nazariyaga ko’ra tuproqdagi chirindi o’simliklar oziqlanishining yagona
manbaidir, mineral moddalar (kul) esa chirindining oson o’zlashtiriladigan shaklga
o’tishiga yordam beradi, xolos.
«CHirindi nazariyasi»ning keng tarqalganiga va ommalashib ketishiga 19-asrning birinchi yarmida, ayniqsa nemis olimi Teer katta xissa qo’shgan.
1775 yilda atmosferada azot borligini kashf etgan Lavuaz’e o’simliklarning
havodan va ildizdan oziqlanishi o’rtasida aloqadorlik borligini bildirgan edi.
O’simliklarning havodan oziqlanishi va kislorodning kashf etilishi munosabati
bilan Pristli (1775), Ingenguz (1779) va Senebe (1782) kabi olimlar o’simliklarning
yashil bargi karbonat kislotadan kislorodni havoga ajratib chiqaradi, o’zida uglerodni
qoldiradi yoki o’zi karbonat angidrid gazi bilan oziqlanadi, ko’rsatib berdilar.
SHunday qilib, o’simliklardagi kechadigan fotosintez jarayonining ilk
mohiyatiga qadam qo’yildi.
Agrokimyoning rivojlanishida ulkan, olamshumul ahamiyatga ega bo’lgan
voqea sodir bo’ldi, yani 1836 yilda frantsuz olimi Jorj Bussenganing olib borgan
ishlari natijasida dehqonchilikda moddalar aylanishiga asoso solindi va dukkakli
ekinlar tuproqda azot to’plashini aniqlandi.
O’simliklarning chirindi bilan oziqlanishi to’g’risidagi nazariya o’rniga
J.Bussengo azot bilan oziqlanish nazariyasini ilgari suradi va azotning ahamiyatini
birinchi darajaga ko’tarib, dukkakli ekinlar almashlab ekishda azot balansini
yaxshilaydi va hosilni sezilarli darajada ko’paytiradi, deydi.
J.Bussengo dukkakli ekinlar azotni havodan o’zlashtiradi, degan to’g’ri
taxminni aytgan edi.
Bir vaqtning o’zida uning ishlarida hosil tarkibidagi uglerodning miqdori
go’ng tarkibidagi uglerodga bog’liq emasligi, o’simliklar uchun zarur bo’lgan
uglerod manbai bo’lib havodagi karbonat angidrid gazi xizmat qilishi to’g’ri
ko’rsatilgan.