4.O‘simliklar oziqlanishi va o‘g‘itlar fanining rivojlanish tarixi, chet el olimlarining tadqiqotlari. J.Bussengo dukkakli ekinlar azotni havodan o’zlashtiradi, degan to’g’ri
taxminni aytgan edi.
Bir vaqtning o’zida uning ishlarida hosil tarkibidagi uglerodning miqdori
go’ng tarkibidagi uglerodga bog’liq emasligi, o’simliklar uchun zarur bo’lgan
uglerod manbai bo’lib havodagi karbonat angidrid gazi xizmat qilishi to’g’ri
ko’rsatilgan. 1740 yilda taniqli nemis olimi YustusLibix «Ximiyani dehqonchilik va
fiziologiyaga tatbiqi» nomli kitobida «chirindi nazariyasi»ni qattiq tanqid qiladi va
o’simliklarning mineral oziqlanishi nazariyasini taoriflagandan so’ng o’simliklarning
oziqlanishiga doir qarashlarda tubdan o’zgarishlar sodir bo’ldi.
Yu.Libix bir xil ekin ekilavergandan tuproqning unumdorligi pasayishi
sabablarini ishonarli dalillar bilan tushuntirib berdi va o’zining hosildorlikni saqlash
uchun va tuproqning unumdorligini saqlash uchun tuproqni o’g’itlash nazariyasini
ilgari surdi, bu nazariya tuproqdan olingan barcha mineral moddalarni tuproqqa
qaytarish lozimligiga asoslangan edi.
Yu.Libix tuproqda juda kamayib ketgan moddalarni, yani birinchi
minimumdagi moddalarni qayta ishi zarur deb hisoblardi.
Bu qoida keyinchalik «minimum qonuni» degan nom oldi. Yu. Libix kuldagi
moddalardan birinchi navbatda fosforni tuproqqa qaytarish lozim, chunki tuproqdan
don bilan birga eng ko’p fosfor chiqib ketadi, deb xisoblar edi.
O’g’it tarkibidagi azotning ahamiyatiga esa yetarlicha baho bermadi, havodan
keladigan yog’in-sochin suvlari bilan tuproqqa tushadigan ozgina ammiak miqdori
o’simliklar uchun bemalol yetadi, deb noto’g’ri o’ylagan edi. Yu.Libixning go’ng
o’rniga uning kulini ishlatsa ham bo’laveradi, degan fikri ham noto’g’ri edi.
1843 yilda Looz-Angliyadagi Rotasted tajriba stantsiyasining asoschisi,
o’zining bir qator dala tajribalaridan olinan maolumotlar asosida ibixning yuqoridagi
noto’g’ri fikrlarini rad etdi.
Hosilni oshirish uchun o’g’itlar tarkibidagi kul elementlari bilan birgalikda
azot ham, albatta bo’lishligi lozimligi ko’rsatilgan edi.
19-asrning o’rtalarida Yevropa va Amerikada o’g’it sifatida chili selitrasini
ishlata boshladilar, u juda katta samara berdi. Bu hol o’simliklarning oziqlanishida
azotning birinchi darajali ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatgan J. Bussengoning
fikrlari to’g’ri ekanligini tasdiqladi.
Yu.Libixning tuproqqa olingan oziq moddalarning qatishi haqidagi talabini
ham absolyut ahamiyatga ega deb bo’lmaydi, umuman o’simliklar olgan oziq
moddalarning tuproqqa qaytarish zarurligi haqidagi g’oyaso’zsiz to’g’ri bo’lsa ham
oziq moddalarni tuproqqa to’liq qaytarish mutlaqo shart emasligi hozir aniqlangan.
SHu munosabat bilan keyinchalik K.A. Timiryazev Yu. Libixning «to’la
qaytarish» to’g’risidagi taolimotini fanning eng buyuk kashfiyoti deb baholagan edi
va shunday yozgan edi: «Qaytarish zarurligi haqidagi taolimotning ahamiyatini
cheklashga har qancha urinishlardan qatiy nazar, bu taolimot fanning eng buyuk
kashfiyotlaridan biri bo’lib qolaveradi».
Yu. Libix dehqonchilikda moddalar aylanishini ongli ravishda boshqarish
lozimligi, chunki uning buzilishi tuproq unumdorligining pasayishiga olib kelishi
haqidagi g’oyani birinchi bo’lib aniq aytib bergan edi. Uning bazi fikrlari xato
ekanligiga qaramay, uning ishlari o’simliklarning oziqlanishi va o’g’itlar ishlatish
masalalariga qiziqish uyog’otdi, shu sohadagi tadqiqotlarning rivojlanishiga yordam
berdi.
Ko’pgina mamlakatlarda agrokimyoviy tajriba stantsiyalari vujudga keldi, ular
agrokimyoning yanada rivojlanishida va qishloq xo’jalik amaliyotida o’g’itlar
ishlatilishida muhim rol o’ynaydi.
O’simliklarning oziqlanishi haqidagi talimotni rivojlantirishda o’simliklarni
suniy muhitda - suvda va qumda o’stirishga doir tajribalar muhim ahamiyatga ega
bo’ldi.
