1. Nazariy qism

Sianlash usullari
Sianlash texnologiyasi ХIХ asr oxirida, gidrometallurgiya jarayoni joriy qilinmasdan oldin paydo bo’lgan. U davrda rudani o’ta mayda yanchish jarayoni hali ma’lum bo’lmagan, bundan tashqari ko’p miqdordagi bo’tanani quyultirish va filtrlash nomalum edi. Shu sababli sianlash jarayonni o’tkazishning boshlang’ich davrida yirik maydalangan qumlarni eritish sizdirib tanlab eritish usuli bilan olib borildi. Bunday texnologiyani qo’llash uchun esa tanlab eritilayotgan material loyqa va dispers yanchilgan bo’lmasligini talab qilardi. Shu boisdan sinillash oldidan mayda dispers moddalar loyqadan ajratib olinishi uchun klassifikatsiyalanish vazifasi qo’yildi. Ajratib olingan yirik donador qum yoki shag’al materiallarni chanlarda tanlab eritish yo’lga qo’yildi.
Ajratish jarayonidan qolgan mayda kukunsimon materiallar keyinchalik qayta ishlash uchun omborxonalarda saqlab qo’yildi. Keyinchalik chanlar aralashtirgich uskunalari bilan takomillashdi. Bu sxema bo’yicha qumlar sizib eritilib, loyqali qismi esa agitatsiya usullari bilan aralashtirilib qayta ishlandi.
Rudani yanchish texnologiyasi rivojlana borib, hamma rudalarni, shu jumladan mayda donador rudalar ham mayda yanchilib, loyqalari bilan qo’shilib aralashtirish usuli bilan chanlarda tanlab eritila boshlandi. Rudani chanlarda sizdirib tanlab eritish Rossiyada, JARda, АQShda –Xjmsteyk fabrikasida, Аvstraliyada –Golden ridj kabi fabrikalarda olib boriladi.


Sizdirib o’tish usuli bilan sianlash
Oltin tarkibli ruda sizdirib tanlab eritish uchun yirik yanchilib, o’zidan suyuq eritmani tez o’tkazadigan, oltin zarralariga sinil eritmasi borishiga imkon beraoladigan hollarda amalga oshiriladi. Sizdirib o’tkazib eritishda rudani tayyorlash katta ahamiyatga ega. Sizdirish tezligi sm va soatlar bilan o’lchanadi. Soatiga 5 sm sizib o’tish yaxshi ko’rsatgich hisoblanadi. Sizdirib eritish tezligi umumiy holda quyidagi formula bilan o’lchanadi (Darsi formulasi).
 = KSP
h
Bunda :  - sizib o’tish tezligi.
S - yuklash balandligi kesma yuzasi.
K - ruda to’sham singish konstantasi
P - to’shamdagi o’tish bosim o’zgarishi
 - eritma qovushqoqligi
h - yuklangan ruda balandligi
bu yerda K-materiallarning singdirish konstantasi o’zgaruvchan kattalik bo’lgani uchun bu formuladan foydalanishda qiyinchilik tug’diradi.
Eritma singgib o’tishi uchun ayrim holda har bir bo’lakning singdirish kattaligi ham ahamiyatlidir (yoriqlar, kapilyar kanalchalar va h.k.). shu bilan birga har bir bo’laklarning o’zaro joylashuvi ham etiborli bo’lishi kerak. Chunki har bir zarraning o’zaro joylashuvi ham eritmaning sizib o’tishida ahamiyat kasb etadi. Ruda zarralari soqqa shaklda, kub, rombik shakllarda deb faraz qilinsa, ularning eritma o’tkaza oladigan g’ovak hajmlari turlicha bo’ladi. Agar kub shakldagi materiallarda 47,64 % hajm g’ovak bo’lsa, romb shakllarida bu hajm 25,96 % ni tashkil etadi. Soqqa shakldagi zarralarni quyidagi ko’rinishda joylashtirish ham mumkin.
Soqqa shakldagi zarralarni taxlash usullari.
a) ustma-ust taxlash.
b) zichlab taxlash.
Material zichligi va g’ovakligi ma'lum bo’lsa, sinil eritmasi miqdori bu g’ovaklarga necha hajm ketishini hisoblash mumkin. Rombik shakl rudalar uchun g’ovaklik 26%, material zichligi 2,7, bunda g’ovaklar bo’shlig’iga ketadigan eritma miqdori:

26  100
_С = = 13,1 %

74 2,7
Qattiq xom ashyoga nisbatan 13,1% hajmda eritma lozim bo’ladi. Agar xom ashyo kub shaklida bo’lsa, g’ovaklik 47,5 % olinsa erituvchining ruda g’ovaklari va yoriqlariga singish diffuziyasi shu jarayonning samaradorligini belgilaydi.

47, 5  100

_С = = 38,5 %
52,5 2,7
Rudaning gidrofil yoki gidrofob sirt yuzasi ham rol o`ynaydi. Shu boisdan ayrim holda mineral sirtini yuvadigan gidrofilga aylantiradigan sirt faol reagentlar qo’llash ham zarur bo’ladi. Gidrofil qobiliyatli reagentlar sizib eritish jarayoniga ijobiy yordam beradi. Bu usuldagi tanlab eritish rudaning fizik - kimyoviy xossasi bilan birga undagi oraliq gazlarning eritmalarda erishiga ham bog’liqdir. Kanal, kopilyar, yoriqlardagi gazlarning erishi, eritma sizishini ma'lum darajada tezlashtiruvchi omillardandir.
Sizdirib o’tkazish orqali sianlash jarayoni quyidagi turlarga bo’linadi:
1) chanlarda tanlab eritish;
2) uyumda tanlab eritish;
3) yer ostida tanlab eritish;
Nodir metallar metallurgiyasida birinchi ikki usul qo’llaniladi, yer ostida tanlab eritish esa qo’llanilmaydi.
Sizdirib eritish (perkolyatsiya) sinil eritmalarining ruda tarkibidagi va erkin oltin bilan aloqada bo’lib, uning eritmaga o’tishi va ruda balandligi bo’ylab pastga sizib o’tishiga asoslangan. Bu usulda maydalab yanchilgan ruda tosh suzish uchun suzgi yotqizilgan changa joylashtirilib, unga sinil eritmasi beriladi. Eritma suzib, suzgichdan o’tib, drenajli chuqurga oqib tushadi. Keyin chandagi ruda oldingi eritmadan suyuqroq konsentratsiyali eritma yuborib, so’ng esa suv bilan yuviladi. Oltinli eritma undagi metallni cho’ktirib olish uchun maxsus sexga yuboriladi. Oltindan holi bo’lgan ruda yoki qum channing tagligidagi maxsus tuynukdan bo’shatilib, transportga yuklab tashlama joyga yuboriladi. Sizdirib eritish sodda va arzon usuldir. Unda oddiy dastgoh va uskunalar qo’llaniladi.
Chanlar yog’och yoki yupqa po’lat tunukalardan yasaladi. Yog’och chanlar arzon va qulay, ammo ular uzoq ishlamaydi va tirqishlaridan eritma oqib ketish xavfi bor. Temir chanlar qalinligi 5-10 mm. po’lat yassi tunukalardan yasaladi. O’rta korxonalarda chanlar hajmi 75-100 t. va yirik korxonalarda 800 t. qum sig’imli bo’ladi. Chuqurligi rudaning eritmani o’tkazish qobiliyatiga qarab tanlanadi, asosan 2,5-4 metrgacha, diametri 12-14 m gacha olinadi. Odatda chan tagligi filtrlovchi taglikdan iborat bo’lib, bu taglik parallel yotqizilgan yog’och g’o’la va to’sinlardan iborat bo’ladi. Bu taglikka perpendikulyar g’o’lalar o’rnatib, ustki to’sin yog’ochlar bilan teriladi. To’sinlarning diametri kichikroq oraliqlari bir-biriga yaqin teriladi. To’sinlarning ustki qavatiga tiqilgan aylana shakldagi g’o’la to’shama yotqiziladi. Ishlatib bo’lingan qum yoki rudani to’kish uchun chan tagida bo’shatish tuynuklari mavjud. Ularning qopqog’i cho’yandan bo’lib, ish paytida zich berkitib qo’yiladi. Filtr tagidan devorga tutashgan joyidan po’lat kranlar orqali eritma chiqariladi. Ularning diametri 25-75 mm bo’ladi. Chanlar tayanch to’sinlar ustiga qo’yiladi. To’sinlar og’ir yuk ko’tarishga mo’ljallangani uchun oralig’i 50 sm dan o’rnatiladi. Bu to’sinlar o’z navbatida beton poydevor yoki temir asoslarga maxkamlangan bo’ladi. Asos yoki poydevorlar balandligi chandagi xom ashyoni ishlatib bo’lingach bo’shatilib, ko’priklarga yuklatishga mo’ljallab olinadi. Sizdirish tezligi zarralarning o’lchami, shakli, ularning bir xilligi, yotqizish uslubi, hamda yuklash balandligi bo’yicha, bosim va harorat orqali belgilanadi. Xom ashyoning mineralogik tarkibi, zarralar g’ovakligi ham sizish tezligiga ta'sir ko’rsatadi. Shu sababdan yirik donali xom ashyo, mayda donali xom ashyodan ko’ra tez sizib o’tkazadi. Eritmaning chan tubiga o’rnatilgan suzish qatlamidan suzib o’tishi ham jarayonning samaradorligiga yaxshi ta'sir ko’rsatadi. Xom ashyoning loyqa bo’lishi har qanday urinishlarda ham oltinning erish tezligini susaytiradi. Bo’tanada loyqa miqdori ko`paysa bunday tanlab eritish texnologiyasidan foydalanish samarasizdir. Loyqasi olingan ruda g’ovak bo’lib, u changga tushirilganda uning oralig’idan sinil eritmasi yaxshi sizib o’tadi. Qum yoki ruda xom ashyosi bilan to’ldirilganda butun hajm bo’ylab bir xil tekis taqsimlangan xom ashyo samarali eriydi. Xom ashyoni chandan bo’shatib olishda maxsus bo`shatgich aravachalardan foydalaniladi. Ular trasportyor lentalarining ichki tomonidagi relslarga o’rnatilgan bo’ladi. Gidravlik transportlar yordamida qumlar suv bilan yanchiladi va tasniflanadi. Tasniflash spiral klassifikatorlardan olingan xom ashyo suv bilan aralashgan bo’lib, uni o’zi oqar usulda maxsus tarnovlar yordamida chanlarga yuklanadi.
Qumlar changi o’tirib cho’ksa, ortiqcha suvlar yon atrofidagi tarnovlardan oqib tushadi.
Xom ashyo bilan to’lgan chan ichidagi namlik chan tagidagi filtrdan o’tib, suvsizlantiriladi. Tanlab eritishga yuborilgan sinil eritmasi yuqoridan pastga qarab yoki pastdan yuqoriga, ayrim hollarda esa aralashtirib yuborilishi mumkin. Bir tonna xom ashyo uchun sarf bo’ladigan eritma miqdorini quyidagi tenglama bilan aniqlash mumkin:


Q = ;

(100-)D
Bu yerda:
D –zichlik.
 -g’ovaklik, % .
Odatda sizdirib eritish uchun eritma kuchli konsentratsiyadan kuchsizga tomon porsiyalar bilan birin-ketin yuboriladi. Dastlabki kuchli konsentratsiyali eritmada 0,1-0,2% NaCN, keyingi o’rtachasida 0,05-0,08 % NaCN, va so’ngi kuchsiz eritmasida 0,03-0,05 % NaCN bo’ladi. Butun xom ashyo bo’ylab eritma singib o’tish vaqti o’rtacha 1,5 soatni tashkil etadi. Eritma konsentratsiyasi va vaqti xom ashyo turi, oltin miqdori, xom ashyodagi qo’shimchalarga bog’liq holda tayyorlanadi. Xomashyoni tanlab eritish davriy (porsiyali) holda olib borilsa, eritma quyidagicha quyiladi. Birinchi gal, quruq xom ashyoga nisbatan 25-50 % eritma quyiladi. Qum yoki boshqa xom ashyo ustida eritma balandligi 50-70 mm ga yetsa, eritmada xom ashyo 6-24 soat davomida eritiladi. Bu vaqt davomida ko’pgina yoki barcha oltin miqdori eritmaga o’tadi. Agar eritish davomiyligi uzoq vaqt davom etsa, erigan kislorod kamayib ketishi mumkin. Samarali eritish vaqti tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Eritma vaqti yetganda chan ichidan filtrga va undan drenaj hovuzchaga to’planib, oltinni cho’ktirib ajratib olishga yuboriladi. Asosiy eritma oqib bo’lgach, yuklangan xom ashyo 6-12 soat shamollantiriladi. Kuchli konsentratsiyali sinil eritmasi, so’ng o’rta va undan keyin sust konsentratsiyali eritma quyiladi va oxirida suv bilan yuviladi. Yuvish uchun suv va jami eritma miqdori 1 t quruq qumga 1-2 t ni tashkil qilishi kerak. Sinil eritmasi bilan oltini eritilgan ashyo turli usullar bilan chan ichidan bo’shatib olinadi.
Sizdirib o’tkazish orqali tanlab eritish –qiyin bo’lmagan va arzon sianlash usulidir. Aralashtirish yo’li bilan sianlashga qaraganda sizdirib sianlash usuli dastgohlarning soddaligi va kam elektr energiya sarf qilishi bilan ajralib turadi. Bu jarayonning kamchiliklari oltin ajratib olish darajasining pastligi (70-80%), dastgohlarning qo’polligi, qayta ishlash jarayonining ko’p vaqt talab qilishidir. Hozirgi vaqtda bu usul kambag’al rudalarni qayta ishlashda va mayin yanchilga rudalarda tannarxini qoplamaydigan rudalar uchun qo’llaniladi.