1-Modul. Psixologiya predmeti

Hayvonlarning  intellektual  harakatlari.  Aql  (intellektual)  bosqichi 

hayvonlarning  deyarli  murakkab  faoliyati  bilan  tavsiflanib,  u  aks  ettirishning 

murakkab  turidir.  Hayvonlarning  borliqni  psixik  aks  etish  usuli  intellektual 

faoliyatga o`tishida alohida narsalargina emas, balki ularning munosabatlarini aks 

ettirish  ham  vujudga  keladi.  Hayvonlar  rivojlanishning  bu  bosqichida,  narsalar 

orasidagi bog`lanishlarni aks ettira oladilar.  

Nemis  zoopsixologi  V.Kyolerning  tadqiqotlarida  maymunlarga  yetib 

bo`lmaydigan  joyga  xo`rak  qo`yiladi.  Xo`rakdan  yaqinroq,  lekin  bevosita  yetib 

bo`lmaydigan  joyga  uzun  tayoq  qo`yiladi.  Bu  tayoqqa  yetishish  uchun  qafasda 

qisqa  tayoqcha  bilan  xo`rakni  olib  bo`lmaydi.  Maymun  esa  birinchi  bosqichda 

qisqa  tayoq  bilan  uzun  tayoqni  oladi.  Ikkinchi  bosqichda  esa  uzun  tayoq  orqali 

xo`rakni olishga muvaffaq bo`ladi. 

A.N.Leontevning  fikricha,  muvaffaqiyatsiz  harakatlardan  so`ng  to`satdan 

javobni  topishi  aqliy  xatti-harakatlarning  yana  xususiyatidir.  Bu  hodisa  V.Kyoler 

tomonidan "insayt"-ravshanlashish deb atalgan. 

Aqliy  xatti-harakat  boshqa  ikki  xususiyati  mavjud  bo`lib,  bu  topilgan 

muammoning  yechimini  tez  eslab  qolish  va  shu  bilan  shakllangan  operasiyalarni 

bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga o`tkaza olishdir.  

Hayvonot 

olarnining 

yuksak 

bosqichidagi 

vakillari 

(quruqlikda 

yashovchilardan, xususan, odamsimon maymunlar, dengiz hayvonlaridan delfinlar) 

instinkt,  ko`nikmalarni  egallashdan  tashqari  yana  murakkab  harakatlarni  bajara 

oladi, hayvonlarning bunday xatti-harakatlarini intellektual harakatlar desa bo`ladi. 

Intellektual  xatti-harakatlar  hayvonning  ancha  yuksak  shakldagi  psixik  faoliyati 

bilan  bog`liq  bo`lib,  u  tug`ma  instinktlar  va  hayotda  hosil  qilingan  ko`nikmalar 

hayvonning  yashash  sharoiti  talablariga  javob  bera  olmagan  taqdirda  yuzaga 

keladi. Yuksak taraqqiy qilgan hayvonlar ular uchun ma`lum muammolar bilan bir 

qatorda  yangi  bo`lgan  narsani  ham  hal  qila  oladilar.  Masalan,  tajriba  o`tkazilgan 

asbob  ikkita  bo`sh  naychadan  iborat  edi.  Naychadan  bittasiga  qarg`aning  ko`z 

o`ngida inga bog`langan xo`rak bir parcha go`sht joylashtirildi. Qarg`a xo`rakning 

naycha  ichiga  kirib  ketganini  ko`radi.  Qarg`a  shu  zahotiyoq  ikkinchi  naychaning 

oxiriga  sakrab  boradi  va  xo`rakning  paydo  bo`lishini  kutib  turadi.  Shuningdek, 

maymunlarda o`tkazilgan tadqiqot ham bunga yaqqol misoldir. Qafasning shipiga 

banan  osib,  qafas  ichiga  ikki  -  uchta  yashik  yoki  bir  ikkita  qamishli  tayoqcha 

qo`yadilar.  Maymun  qafas  ichiga  kirishi  bilan  mevani  olmoqchi  bo`ladi,  ammo 

---

bo`yi yetmaydi. Maymun tevarak-atrofiga ko`z yugurtirib, yerda yotgan qamishni 

ko`radi,  va  bu  qamish  bilan  mevani  qoqib  tushirishga  harakat  qiladi.  Lekin  unda 

ham bo`yi yetmaganidan so`ng qamishlarni olib, bir necha vaqt ular bilan turlicha 

harakatlarni  qilib  ko`rib,  ular  bir-birini  ichig  kirib,  uzunlashadi,  keyin  maymun 

bananni  qoqib  tushiradi.  Yoki  yerda  yotgan  yashikni  ustma-ust  qo`yib  uni 

mevaning  tagiga  surib  keltiradi  va  ustiga  chiqib  mevani  olmoqchi  bo`ladi,  ammo 

bo`yi  yetmaydi.  Shunda  maymun  yerda  yotgan  boshqa  yashiklarni  ustma-ust 

qo`yib, narvon qiladi va ularning ustiga chiqib mevani olib yeydi.  

Kishi  ko`ziga  maymunlar  nechog`li  aqlli  hayvon  bo`lib  tuyulmasin,  ammo 

ularning  tafakkuri  nihoyatda  tordir.  Bu  fikrni  isbotlash  uchun  shunday  bir  tajriba 

o`tkazilgan. Yashik qo`yilgan meva oldiga spirt lampasi yoqib, yonib turgan spirt 

lampasining tepasiga suvli - jo`mrakli bak va stakan qo`yiladi. Mevani olish uchun 

maymun  avval  olovni  o`chirish  kerak  bo`ladi.  Bir  odam  olovni  o`chirib,  ovqat 

olish  yo`lini  maymunga  ko`rsatadi,  maymun  bakdagi  suvdan  krujkaga  quyib 

olovga sepadi va so`ng mevani olib yeydi. Keyinchalik suv to`ldirilgan bak boshqa 

stolga  ko`chiriladi.  Maymun  bir  stoldan,  ikkinchisiga  o`tish  uchun  uzun  ko`prik 

yasab  ko`prik  orqali  boshqasiga  o`tgan  va  bakdan  krujkaga  suv  to`ldirib  yana 

org`asiga  qaytgan,  nihoyat  olovni  o`chirib,  mevani  olib  yegan.  Aynan  maymun 

atrofida suv turib bundan foydalanmagani qiziqdir. Bu maymunda umumlashtirish 

xususiyati yo`qligidan dalolat beradi, ya`ni har qanday suv olovni o`chira olishini 

maymun  mutloqo  tushunmaydi,  u  o`zi  ko`rgan  ishini,  ya`ni  bakdan  olingan  suv 

bilan  olovni  o`chirishnigina  qila  oladi,  xolos.  Bulardan  ma`lumki,  aqlni  ishlatish 

bilan  biror  bir  masalani  hal  qilishda  maymun  masalani  yechishni  barcha  zarur 

shartlarini  ko`ra  olmaydi,  ulardan  faqat  ayrimlarinigina  fahmlaydi,  xolos. 

Maymunlarning  intellektual  harakatlari  har  qanday  harakatlarni  sinab  ko`rish 

jarayonida  aniq  amaliy  tafakkur  tarzida  sodir  bo`ladi.  Taqlidchanlik  -  maymunlar 

xulq-atvorining  xarakterli  xususiyatidir.  Masalan,  maymun  supurgi  bilan  polni 

supuradi va “lattani ho`llab siqadi”, “polni artadi”, “yuvadi”. Odatda, maymunlar 

harakatning  natijasiga  emas,  balki  harakatning  o`ziga  taqlid  qiladilar.  Maymun 

polni supurar ekan, axlatni bir joydan ikkinchi joyga ko`chirib yuraveradi-yu, lekin 

axlatni poldan tozalab ola bilmaydi. 

Shunday  tadqiqot  o`tkazilgan  uyga  bo`sh  chelak  va  quruq  latta  qo`yilgan. 

Maymun latta bilan polni artadi va har safar u lattani chelakka tushurib aylantirib 

siqadi, bu ishni maymun farrosh qilgani kabi bajaradi. Shuningdek, maymun qalam 

bilan  daftarga  “yozadi”  (chiziqlar  chizadi)  va  unga  diqqat  bilan  qaraydi. 

Maymunga  qalam  o`rniga  tayoqcha  berilsa,  qam  u  “yozishni”  davom  ettiradi. 

Intellektual harakatning natijasiga taqlid qilish maymunlarda uchramaydi. 

Amerikalik olimlar G.Xarlou, M.Xarlou, S.Suomilarning tadqiqotlari yangi 

tug`ilgan maymunlar bolasi sun`iy onaning ayrim turlarigagina haddan ziyod ixlos 

qo`yishi mumkinligini ko`rsatadi. Tajriba qo`yidagicha olib boriladi, ya`ni Makaka 

maymunining  yangi  tug`ilgan  bolalarini  xuddi  haqiqiy  onasining  kattaligida  qilib 

ishlangan  sun`iy  ona  bilan  qafasga  solib  qo`yiladi.  Maymunchalarning  biriga 

metall  kraskadan  yasalgan  “ona”,  ikkinchisiga  yog`och  silindrdan  yasalib,  tukli 

mato bilan o`ralgan “ona” to`g`ri keladi. Yumshoq onalik maymuncha ko`p vaqtini 

uning yonida o`tkazadi, uni goh quchoqlar, goh uning ustiga ham chiqib ketardi. U 

---

har  gal  xavf  tug`ilsa,  onasining  himoyasiga  qochib  borgan.  Metall  onaga  tekkan 

maymuncha  esa  juda  qiynaldi.  Tadqiqotlar  shuni  ko`rsatadiki,  maymunlarning 

bolalari  sut  bergan  onadan  ko`ra,  sut  bermasa  ham  matodan  yasalgan  onani  afzal 

ko`rishadi.  Matodan  yasalgan  onalar  maymunlarda  xavfsizlik  va  ishonch  hissini 

uyg`otadi.  

Biroq yuksak taraqqiy etgan katta maymunlarning instinktiv xatti-harakati, bir 

hujayrali  hayvonlar  instinktidan  jiddiy  farq  qiladi.  Yuksak  taraqqiy  etgan 

maymunlar (jumladan shimpanze)da xatti-harakatning uya qurishdek tug`ma shakli 

mavjuddir.  Tabiiy  sharoitlarda  ular  har  kuni  daraxtlarda  shox-shabalardan  uya 

qurishadi.  Kuzatishlar  shuni  ko`rsatadiki,  maymunlar  uya  qurishda,  materiallarni 

tanlash  chog`ida  amaliy  tahlilga  binoan  ish  ko`radilar.  Tadqiqot  jarayonida 

maymunlarning  binokorlik  “faoliyati”  kemiruvchilar  (kalamush)ning  uya  qurishi 

bilan  taqqoslab  ko`rildi.  Qattiqligi  turlicha  materiallar,  jumladan,  daraxt  shoxlari 

va qoqoz mavjud bo`lgan holda shimpanze va kalamushlar qam uyani bir xil tipda, 

ya`ni  uyaning  asosiy  qismini  qattiq  materialdan  yasab,  ichiga  ancha  yumshoqroq 

material to`shaydi. Agar shimpanze va kalamushga faqat yumshoq material berilsa, 

u  holda  ikkalasi  ham  uyani  shu  materialdan  qurishga  tushadi.  Lekin  ular  tavsiya 

qilingan  materialdan  uyalarini  yasab  bo`lganlaridan  keyin  ularga  ancha  dag`alroq 

material  berilsa,  u  holda  hayvonlarning  reaksiyalarida  darhol  sifat  farq  ko`rinadi. 

Shimpanze  ancha  dag`al  materialga  ega  bo`lganidan  keyin  shu  zahotiyoq  uyasini 

qayta  qurishga  kirishadi.  Yumshoq  materialdan  qurilgan  inshoatini  bir  chekkaga 

surib  qo`yadi  va  ancha  dag`al  materialdan  uyaning  asosini  qura  boshlaydi. 

Shundan  keyingina  u  yumshoq  materialdan  foydalanadi,  uni  uyasining  ichki 

yuzalariga  to`shaydi,  kalamushlarda  ham  xuddi  shunga  o`xshash  vaziyatni 

ko`rishni  davom  ettiradilar,  dag`al  materialni  yumshoq  material  ustidan  tushay 

beradilar.  Shunday  qilib,  uya  qurish  maymunlarda  garchi  instinktiv  harakatlar 

natijasida  amalga  oshirilgan  bo`lsa,  ham  bu  harakatlar  tashqi  shart-sharoitlar 

hisobiga olingan holda yuz beradi.