1 modul. GİMnastikanin’ rawajlaniw tariyxi joba Gimnastikanın’ payda bolıwı h’a’m rawajlanıwı Milliy gimnastika sistemaları

 

14-modul. ORTA, U’LKEN JASTAG’I HA’M G’ARRI KİSİLER 

MENEN GİMNASTİKA ShINIG’IWLARIN O’TKERİW 

Joba  

1.  Jas qa’siyetleri 

2.  Shınıg’ıwlardı sho’lkemlestiriw h’a’m o’tkeriw usılı 

 Jas qa’siyetleri 

Uzaq  o’mir  ko’riw  ushın  bir  qatar  belgilerU’  xalıqtın’  turmıs  sharayatının’ 

toqtawsız  o’sip  barıwı,  medetsinalıq  xızmettin’  jaqsılanıwı  h’a’m  sonday-aq, 

salamatlastırıw  gigenik  ma’selelerdi  orınlaw  ushın  fizikalıq  ta’rbiya  h’a’m  sport, 

a’sirese, gimnastika qurılmalarınan paydalanıw muh’im bolıp esaplanadı.  

Gimnastikanın’  qollanıw  jetiskenligi  h’a’m  maqsetke  muwapıqlılıg’ı  onın’ 

metodik qa’siyetlerinen kelip shıg’adı. Organizmge h’a’r ta’repleme, tan’lap ta’sir 

ko’rsetetug’ın  shınıg’ıwlardın’  h’a’r  tu’rliligi,  shug’ıllanıwshılardın’  jası  h’a’m 

tayarlıg’ınan  qatıy  na’zer,  shınıg’ıwlardı  tan’law  h’a’m  ju’klemeni  anıg’ıraq 

basqarıw imkaniyatın beredi.  

---

Gimnastika  shınıg’ıwlarının’  mazmunı  h’a’m  usılın  tan’law  ushın, 

shug’ıllanıwshılardın’  jas  qa’siyetlerin  jaqsı  biliw  za’ru’r.  Organizmnin’  barlıq 

organ h’a’m sistemaları u’lkeyedi h’a’m jeke qa’siyetlerge h’a’mde basqa belgilerge 

baylanıslı.  Organizmnin’  u’lkeyiwi  ta’biyiy,  ol  adam  nervının’,  fiziologik 

funktsiyalarının’ qayta tikleniwi h’a’m sonday-aq, adam organizimi morfologiyası 

h’a’m nerv h’a’reketlendiriwshi oraylarının’ o’zgeriwi menen baylanıslı.  

Ha’reket funktsiyalarının’ psixologik funktsiyalarg’a qarata ko’birek h’a’lsirewi 

medetsinalıq izleniwlerde da’liyllengen.  Biraq, uzaq waqıt ruwxıy jaraqat menen 

baylanıslı bolg’an aqlıy jarayanlar orta, a’sirese, g’arrı h’a’mde u’lken jasta ju’rek 

qan  tamır  sistemaları  (gipertoniya,  infark-miokard,  ateroskleroz  h’a’m  basqa) 

keselliklerge alıp keliwshi tiykarg’ı sebeplerden biri bolıwı mu’mkin.  

Fiziologik  patalogik  g’arrılıq  bir-birinen  parq  qıladı.  Fiziologik  g’arrılıqta 

organiziminin’  funktsiyaları  a’sten  (tolqınlı) pa’seyip baradı,  biraq  olardın’  sıpatı 

ko’p  o’zgermeydi.  Patalogik  g’arrılıq-tu’rli  keselliklerge  ko’re  toqımalardın’ 

forması,  du’zilisi  o’zgermesten,  ba’lkim  ximiyalıq  du’zilisi  da’  o’zgeredi.  Kletka 

almasıwının’  buzılıwı  na’tiyjesinde  toqımalar  jemiriledi,  bul  bolsa  bir  pu’tin 

organizmnin’ sırtqı ta’repine bolg’an qarsılıq ko’rsetiwinin’ pa’seyiwine alıp keledi. 

Bas  miy  qabıg’ının’  qozg’alıwshan’lıg’ı  pa’seyedi,  nerv  sistemasında  payda 

bolatug’ın  jarayanlardın’  h’a’reketshen’ligi  h’a’m  ku’shi  kemeyedi,  sha’rtli 

reflekslerdin’ payda bolıwı h’a’m bekkemleniwi jamanlasadı.  

60-70  jasta  ju’rektin’  ko’lemi  u’lkeyedi.  Qan  tamırı  diywallarının’  o’zgeriwi 

na’tiyjesinde qan ag’ıw tezligi a’stelesedi, bul bolsa, o’z na’wbetinde, toqımalardın’ 

azıqlanıwın  jamanlastıradı  (E.M.Gelshteynnin’  pikirinshe,  50-60  jastag’ı  70-80-

payız  kisilerde h’a’m 80 jasqa barıp bolsa h’a’mmede ateroskleroz payda boladı).  

Sonın’ menen birge, ba’rh’ama fizikalıq shınıg’ıw h’a’m sport (juwırıw) menen 

shug’ıllanıwshı u’lken jastag’ı kisilerde bolsa ateroskleroz jarayanları a’stelesedi. 

Jas  u’lkeyiwi  menen  mushaklardın’  iyiliwshen’ligi  pa’seyedi,  ko’lemi 

kemeyedi,  60-70  jasta  mushaklardın’  awırlıg’ı  dene  awırlıg’ının’  20-25  payızın 

quraydı.  Mushak  toqımasının’  quramı  o’zgeriwi  sebepli  onın’  qısqarıw  qa’bileti 

jamanlasadı,  ku’sh,  tezlik,  shıdamlılıq,  shaqqanlıq  h’a’m  iyiliwshen’lik  fizikalıq 

sıpatlarının’ ko’rsetkishleri pa’seyedi.  

Distrofiya  xarakterindegi  h’a’diyseler  sebepli  tayanısh  h’a’reket  apparatının’ 

mobilligi o’zgeredi, mushaklardın’ iyiliwshen’ligi, buwınlardın’ h’a’reketshen’ligi 

kemeyedi, su’yeklerdin’ mortlıg’ı asadı. Bul qa’wmettin’ bu’kireyiwine alıp keledi, 

bul bolsa, o’z na’wbetinde, dem alıw, qan aylanıw organlarının’ qatnasına keri ta’sir 

qıladı.  Dem  alıw  mushaklarının’  kishireyiwi  h’a’m  h’a’lsirewi  sebepli  o’kpenin’ 

tirilik  sıyımlılıg’ı  kemeyedi.  Na’tiyjede  u’lken  jastag’ı  kisilerde  dem  alıw  biraz 

tezlesedi,  shug’ır  bolmaydı,  aritmik  boladı.  Gimnastika  shınıg’ıwların 

sho’lkemlestiriw h’a’m o’tiwde usı o’zgerislerdi esapqa alıw za’ru’r.  

 Shınıg’ıwlardı sho’lkemlestiriw h’a’m o’tkeriw usılı. 

Orta, u’lken h’a’m g’arrı jastag’ı kisiler salamatlıg’ı h’a’m fizikalıq tayarlıg’ına 

qarap,  gimnastika  shınıg’ıwları  (h’a’m  basqa  sport  tu’rleri)  menen  shug’ıllanıw 

ushın olardı u’sh medetsinalıq toparg’a bo’liw kerek: 

1  topar-salamat,  fizikalıq  tayarlang’an,  jası  fiziologik  o’zgeriwleri  ta’repten 

normal o’tip atırg’an kisiler~ 

---

2  topar-salamatlıg’ında  bazı  bir  funktsional  xarakterdegi  kemshiligi  bolg’an, 

shınıg’ıw  ju’klemesine  alatug’ın,  sonday-aq,  g’arrılıq  paytqa  ta’n  keselliklerdin’ 

baslang’ısh da’wirindegi kisiler~  

3  topar-salamatlıg’ında  a’dettegi  miynet  qatnasına  qarsı  kelmeytug’ın 

kemshiligi  bolg’an,  fizikalıq  shınıg’ıw  ju’klemesine  sa’ykeslesiw  da’rejesi 

kemeygen kisiler kiredi.  

Salamatlıg’ında  kemshilik  ko’birek  bolg’an  u’lken  jastag’ı  kisiler  emlew 

gimnastikası  menen  shug’ıllanıwshılar  za’ru’r.  Gimnastika  shınıg’ıwların  o’tiw 

ushın barlıq shug’ıllanıwshılar jası esapqa alıng’an jag’dayda toparlarg’a ajıratıladı. 

Shınıg’ıwlar  jeke  h’a’m  topar  menen,  erkekler  h’a’m  h’ayallar  ushın  o’z-aldına 

o’tkeriliwi  mu’mkin.  Ayrım  jag’daylarda  aralas  toparlar  sho’lkemlestiriliwi 

mu’mkin,  bunda  fizikalıq  tayarlıg’ı  h’a’m  salamatlıqtın’  ah’walı  birdey  bolg’an 

shug’ıllanıwshılardı kiritiw kerek.  

Salamatlastırıw toparları bir ta’repleme sabaqlar (gimnastika h’a’m ju’ziw, sport 

oyınları, jen’il atletika h’a’m t.b.), fizikalıq shınıg’ıwlardın’ tan’lap alıng’an tu’ri 

boyınsha shınıg’ıwlar, ma’selen, juwırıw shınıg’ıwları o’tiledi.  

Ulıwma metodik ko’rsetpeler.  

1. Topar shınıg’ıwları h’a’ptesine 2-e ma’rte o’tiliwi kerek. Shınıg’ıwlar taza 

h’awada h’a’mde xana ishinde gezekpe-gezek o’tiliwi maqsetke muwapıq.  

2. Fizikalıq shınıg’ıwlar ju’klemesinin’ barısı, a’sirese, salamatlıg’ında nuqsanı 

bolg’an shaxslar ushın shıpaker, pedagoglar baqlawi tiykarında belgilenedi. U’lken 

h’a’m g’arrı jastag’ılarg’a ju’klemeni a’sten ko’beyttiriw h’a’m pa’settiriw lazım, 

ko’birek dem gimnastikası h’a’m baslang’ısh shınıg’ıwlardı qollaw maqul boladı.  

3.  60  jastan  keyin  u’lken  ko’lemdegi  shınıg’ıwlardı  kemeyttiriw,  uzaq  waqıt 

dawam  etetug’ın,  shaqqan  h’a’m  ku’sh  talap  qılatug’ın  shınıg’ıwlardı  qollamaw 

kerek.  

4.  G’arrılar  shınıg’ıwında  h’a’reketlerdi  u’yretiwde  ko’rsetiw  usılı  u’lken 

a’h’miyetke iye, ko’rsetiw usılında islew tempi a’stelesedi.  

5.  Shınıg’ıwlar  shug’ıllanıwshılardın’  qızıg’ıwı  h’a’m  o’z  h’a’reketlerinen 

qanıg’ıw tuyg’ısın arttırıw kerek. Biraq artıqsha ruwxıy ko’terin’kilik bazıda ju’da’ 

zorıg’ıwg’a alıp keliwi mu’mkin.  

6.  Kemshiliklerdi  uqtırıw  shınıg’ıw  o’tkeriwshi  ta’repinen  basıqlıq  penen 

aytılıwı kerek. Ulıwma, shınıg’ıw dawamında shug’ıllanıwshılar bir-birin h’u’rmet 

qılıwg’a erisiw za’ru’r.  

Jeke metodik wazıypalar. Saplanıw shınıg’ıwları h’a’m orınnan orıng’a ko’shiw 

tu’rlishe bolıw kerek. oqıtıwshı qa’wmetke ta’sirin esapqa alıw za’ru’r. Buyrıqlardı 

tez-tez qollamaw kerek.  

Ha’dden  tısqarı  u’lken  ko’lemde,  qolaysız  jag’daylarda  islenetug’ın  ulıwma 

rawajlandırıwshı  shınıg’ıwlar  ko’p  islemew  kerek.  Arqa  menen  jatıp  shınıg’ıw 

islewge a’sten o’tiw kerek.  

Ju’k  tasıwda  (toltırılg’an  toplar,  sheriklik)  buyımlarının’  awırlıg’ın  sheklew, 

sheriklerdi  olardın’  boyı  h’a’m  awırlıg’ına  sa’ykes  rawishte  tan’law  kerek.  Ten’ 

salmaqlıq shınıg’ıwları, ma’selen, xodada, u’skenelerdin’ biyikligi 0.5 m ge shekem 

pa’seyttirip islenedi.  

---

Hayallar  menen  shınıg’ıw  islegende  olardın’  qızıg’ıwın  asırıw  h’a’m  ruwxın 

ko’teriw ushın shınıg’ıwlardı muzika menen islew paydalı. Quramalı h’a’reketlerdi, 

biyiklikke, uzaqqa sekiriwleri, keskin silteniwlerdi, tez aylanıwlardı, en’keyiwlerdi 

h’a’m t.b. lardı islemew kerek.  

Tu’rli  sabaqlardan  tısqarı  u’lken  jastag’ı  kisiler  ushın  gigienik  gimnastika 

(azanda, ku’ndiz, keshqurın), islewtug’ınlar ushın bolsa islep shıg’arıw gimnastikası 

usınıs etiledi. Shınıg’ıwlar orta jastag’ı kisiler ushın 60-90 minut~ u’lken jastag’ılar 

ushın  45-60  minut~  g’arrı  jastag’ı  kisisler  ushın  30-45  minut  dawam  etedi. 

Na’wbettegi shınıg’ıwdı shug’ıllanıwshılardan o’zin qanday tutıwı sorawdan h’a’m 

ju’rek  tamır  urıwın  esaplawdan  baslaw  kerek  (bul  h’a’r  bir  shınıg’ıw  aqırında 

tekseriledi).