1. Ómir iskerligi qáwipsizligi páni haqqında túsnik. Ómir iskerligi qáwipsizligi pániniń maqseti hám waziypaları

Shańlardiń insan organizmine tásiri hám olardan qorǵanıw.
Reje:
1.Shańnıń payda bolıwı hám onıń adam organizmine tásiri
2.Hawadagı shań muǵdarin anıqlaw
3.Hawanı shańnan tazalaw

Shań adam ushin bir qansha qáwipli hám eń kóp tarqalgan ziyanli óndiris faktorlarinan esaplanadi. Shań belgili sharayatta háreket etiwshi jeńil bóleksheler bolip sanaladi. Olar tiykarinan jerdiń ústińgi qatlaminda jaylasqan hám qatnasta bolgan barliq qatti hám suyiq, organikaliq hám organikaliq emes zatlardan, yagniy topraq, ósimlikler hám haywanat dunyasinan payda boladi. Olardi kelip shiǵiw sebeplerine qaray tábiyiy hám jasalma shańlarga beliwge boladi.

Tábiyiy shańlar turine tábiyatta insan tásirisiz payda bolatuǵin shańlar kiredi. Bul shańlar qatarina jerdiń ustingi qatlaminiń bir jerden ekinshi jerge kóshiwi saldarinan ósimlik hám haywanat dunyasinan payda bolatugin shańlardi, vulkanlar atiliwi, kosmosliq shańlar hám basqada jagdaylarda payda bolatuǵin shańlardi kirgiziwge boladi. Tábiygiy shańlardiń atmosfera ortaliǵindagi muǵdari tábiyiy sharayatqa, hawaniń iqlim sharayatina, jildiń pasillarina baylanisli. Máselen hawadagi shańniń muǵdari arqa rayonlarǵa qaraǵanda qubla rayonlarda, togayliqli territoriyalarǵa salistirǵanda shól hám sahra zonalarda, sonday-aq qis aylarina salistirǵanda jaz aylarinda kóbirek boliwi aniq.
Úlken qala sharayatinda bir kubometr hawa quraminda 6000 ga jaqin hár qiyli úlkenliktegi shań bolip, bul muǵdar qaladan sirtta 10 ese kemeyedi, taw aldi rayonlarda shań uliwma joq esabi boladi.
Jasalma shańlarga sanaat kárxanalarinda insanniń tikkeley tásiri nátiyje­sinde payda bolatuǵin shańlar kiredi. Máselen qurilis sanaatinda, jer qaziw, beton quyiw jumislarinda, cement, hák islep shigariw hám basqa kóplegen óndiris processlerinde kóp muǵdarda shań ajiralip shigadi, bul shańlardiń hawaǵa tarqaliwi qorshaǵan ortaliqtiń pataslaniwina sebep boladi.
Shań kelip shiǵiwi boyinsha organikaliq (aǵash, kómir, torf, ósimlik ham haywanlar), mineral (topiraq, cement, hák hám usigan uqsaǵanlar) hám aralas túrlerge belinedi.
Bunnan tisqari shań bóleksheleriniń ólshemi boyinsha jáne úsh gruppaǵa bólinedi:
a) kózge kórinetuǵin, 10 mkm nan úlken bolgan shańlar, bular óz awirliǵi tásirinde jerge shóge aladi.
b) mikroskopliq shańlar, ulkenligi 10 mkm nan 0,25 mkm ǵa shekem bolgan bul bóleksheler jerge jude ásten shógedi.
v) ultra mikroskopliq shańlar, ulkenligi 0,25 mkm nan kishi bolǵan bul shańlar ózliginen jerge tuspeydi, brawin qozǵalisi qaǵiydalarina boysinǵan halda uship júredi.
Adam orta esap penen saatina 350 litrge shekem hawani ókpe arqali ótkizedi hám ondagi kislorodtiń málim muǵdarin qan menen biriktiriw maqsetinde ózinde uslap qaladi. Adam salamatligi ushin jasap turgan hám islep atirgan jerindegi hawaniń taza hám kislorodqa bay boliwi úlken áhmiyetke iye. Eger hawa hár qiyli ziyanli shań hám puwlar menen pataslanǵan bolsa, olardiń belgili bólegi hawa menen ókpege shekem jetip bariwi mumkin. Shań bóleksheleriniń dem aliw jollarinda uslanip qaliwi yaki ótip ketiwi olardiń ólshemlerine baylanisli.
Eger shań bóleksheleriniń ólshemi 10 mkm hám onnan iri bolsa, olar joqari dem aliw jollari murin, gegirdek hám jutqinshaqtan keyingi hawa ótkiziushi - bronxlarda, uslanip qaladi.
Biraq 10 mkm dan kishkene bóleksheler ásirese 0,5 ten 7 mkm ga shekem bolganlari júde qáwipli esaplanip, dem aliw jollariniń aqirgi bólegi esaplanatugin ókpe alveo diywallarina shekem yagniy tiykargi hawa almasatugin jerge shekem jetip baradi. Ol jerden hawa menen qaytip shigiw imkaniyati derlik nolge teń, sebebi bóleksheler igallanǵan boladi hám setka tárizli tarmaqlanip ketken bronx diywallarindagi tegis emes jerlerde shógip qala beredi. Usilay etip dem aliw jollariniń joqari bóleginde uslanip qalǵan bul shań bóleksheleri silekey qabati kletkalariniń islep shiǵatugin silekey zati menen qorshap alinadi hám qaqiriq formasinda sirtqa shigarilip jiberiledi. Bul hádiysege, yagniy turli bólekshe hám mikroorganizmlerdi sirtqa shigarip jiberiwde dem aliw jollarindaǵi silekey perdeleriniń, sonday-aq kletkalariniń, udayi sirtqa qaratilgan háreketi sebep boladi. Nátiyjede joqari dem aliw jollari shańlardan tazalanadi. Bul hádiyse deneni tábiyatqa seykeslestiriwden ibarat bolip, udayina tákirarlana beredi. Biraq dem aliw jollarina kirip atirgan shańniń muǵdari kóp bolganda, olardi deneden shiǵariwga úlgere almaydi hám shań bóleksheleriniń úzliksiz tásiri joqari dem aliw jollariniń isiniwine alip keledi. Bunda adamniń jumis qábileti kemeyip tez-tez jóteletuǵin boladi. Eger óz waqtinda shipakerge kórinse yaki hawasi taza jayda jasasa kesellikten jaqsilanip ketedi.
Sol nárseni ayiriqsha atap ótiw kerek, dem aliw aǵzalarindagi unamsiz ózgerisler temeki shegiwshiler yaǵniy jumis orninda hám uyde hawaniń tazaliǵina itibar bermeytugin adamlarda kóp ushirasadi. Bunday ózgeris aqibetinde denede hawa almasiwi buzilǵanliǵi sebepli, yagniy kerekli muǵdardaǵi kislorodtiń qanga jetpewi nátiyjesinde dem aliw aǵzalariniń jumisi awirlasadi. Bul hádiyse adamniń tez-tez dem aliwina hám halsizleniwine alip keledi. Tap usinday ózgerisler kópshilik jagdaylarda mayda qan tamirlariniń putkilley jawilip qaliwina hám ókpede qan aylanisiniń buziliwina alip keldi. Aqibetinde jurektiń xizmeti buzila baslaydi.
Qurilis sanaatinda isletiletugin cementtiń quraminda 6-valentli xromniń judá az, hette 0,001 % muǵdarda boliwi kushli allergiya shiǵariwshi faktorlar qatarina kiredi. Shań tásirinen hár qiyli kórinistegi belgili kásipler menen baylanisli bolgan kesellikler payda boliwi mumkin hám rawajlaniwi mumkin. Bunday kesellikler pnevma keselligi, yagniy ókpe tkanlariniń ayazlap isiniwi dep ataladi. Bul kesellik turine silikoz (HSI silikat kislota duzi aralasqan) asbestoz, cementoz, talkoz, metalokonioz hám basqalar kiredi. Bulardiń ishinde eń qáwipli silikoz bolip, oniń belgileri dem aliw aǵzalari, jurek-qan tamirlari hám asqazan menen bir waqitta orayliq nerv sistemalarin sklerotik, hátte patologiyaliq ózgerislerde kórinedi.
Kásip-óneri menen baylanisli bolmagan biraq hawadagi shań tásiri hám organizmdegi temperatura almasiw nizamliǵiniń buziliwi aqibetinen payda bolatugin jáne bir kesellik-pnevmoniya delinedi. Bul keselliktiń awir formasi ósimlik hám mineral shańlar tásirinen bronxit yaki bronxial astma kórinisinde payda bolip ókpe tuberkulezine aylaniwi mumkin. Teri, murin hám kózdiń silekey perdeleri arqali ótken cement, asbest, xrom hám basqa shańlar jara, dermatid, konyuktivid siyaqli keselliklerdi payda etedi. Shańli ortaliqta uzaq muddet jumis islewshiler arasinda waqtinshaliq jumisqa jaramsizliq jagdayindagi kesellik keń tarqalgan. Bul olardiń organizminde biologiyaliq qarsiliq kórsetiw qábiletiniń páseyip ketkenliginen derek beredi.
Óndiristegi bazi bir qolaysizliqlar, máselen awirqzol miyneti, deneniń tez isip yaki tez suwip ketiwi, miynet processinde záhárli gazlerdiń ajralip shigiwi siyaqli faktorlar adam organizmine shańniń unamsiz tesirin kusheytedi hám qáwipli sanaliwshi pnevmokanioz keselliginiń payda boliwin tezlestiredi.
Óndiris sharayatinda geypara jagdaylarda 1 m³ hawaniń quraminda 100 mg hátte onnan da kóp mugdarda shań boliwi aniqlangan. Usigan baylanisli sanitariya normalarinda jumis orinlarindagi hawaniń quramindagi shańniń ruxsat etilgen mugdari (REM) belgilengen. Shańniń ximiyaliq quramina qarap jumis orinlari ushin 10 mg\m³ -qa shekem hám elatli punktler ushin 0,5 mg\m³ -qa shekem REM belgilengen.
Hawadagi shań muǵdarin aniqlaw tiykarinan aniq áspablar jerdeminde ólshew arqali ámelge asiriladi. Bul maqsette qollanilatuǵin bir neshe usillar bar bolip, olarǵa esaplaw, fotometriyaliq, absorbciya hám tárezi usillari misal bola aladi.
Esaplaw usillari, konimetr degen ásbap jerdeminde pataslangan hawadan azǵana alip, oni arnawli igallangan aynaga ótirǵizadi hám mikroskop arqali ondagi bÓlekshelerdi sanap, shańniń muǵdari aniqlanadi. Absorbciyaliq hám fotometriyaliq usillar bolsa shań bóleksheleriniń sani hám formaliq kólemi haqqinda maǵliumat beredi.
Kórinip turǵaninday, bul usillar shań muǵdariniń toliq ólshemi haqqinda maǵliwmat bere almaydi. Usigan baylanisli olar turmista óziniń keń qollaniwin taba almadi. Házirgi kúnde tárezi usili, óndiris sharayatinda shań muǵdarin aniqlawda tiykargi usillardan esaplanadi, sebebi bul usil standartlastirilgan, yagniy fizikaliq ólshemler sistemasi SI-ge maslastirilǵan bolip, sanitariya qadaǵalawi hám qorshaǵan ortaliqti qorgaw mámleketlik mekemeleri tárepinen sanaat kárxanalarinda hawaniń pataslaniw dárejesin tekseriwde keń qollaniladi.
Sonliqtan jumis ornindagi shań muǵdarin tiykarinan tárezi usilinda aniqlaydi. Bul usil menen shandi REM birligi mg\m³-larda aniqlawǵa boladi. Buniń ushin M-822 markali elektrorespirator járdeminde AFA markali shań tutqish filtrlerden pataslangan hawani ótkiziw joli menen belgili waqit ishinde hawadaǵi shań tutip qalinadi. Sońinan olardi tárezide ólshep 1 m³ hawaniń quraminda qansha milligramm shań barligi aniqlanadi.
Bunda hawaniń kólemi hám tezligin aniq ólshew ulken áhmiyetke iye. Eger hawaniń kólemlik tezligi ulken áhmiyetke iye. Eger hawaniń kólemlik tezligi saatina 5 m³ tan aspaytuǵin bolsa, laboratoriya usilindagi reometr shiyshe diafragmadan paydalanip aniqlawga boladi.
Karxanalarda hawani shańnan tazalaw ushin hár qiyli shań tutqish qurallardan paydalanamiz. Olardiń islew usili, kórinisi, ólshemleri hám tutiw imkaniyatlari hár qiyli. Soniń ushin shańniń fizikaliq ólshemleri hám ximiyaliq qásiyetlerine qarap kerekli shań tutqish qurilmasi tańlap alinadi.
Sanaatta paydalaniwǵa usinis etilgen shań tutqishlardiń shań bólekshelerin hawadan ajiratip aliw ushin olarǵa kórsetiletuǵin tásir kúshleri boyinsha temendegi gruppalari bar: Qurgaq mexanikaliq shań uslaǵishlar (hawa aǵimi tásirinen tosiqlarǵa mexanikaliq soqliǵisiw nátiyjesinde bóleksheler shógedi) igal shań uslaǵishlar (hawadagi shań bólekshelerin basim astinda burkilgen suw járdeminde shóktiriw yaki jasalma jollar menen juwiw); elektr zaryadlawshi shań uslagishlar (hawadagi bólekshelerdi elektr maydani tásirinde elektrolit filtrlerge ótirgiziw); filtr qurilmalar (arnawli gezlemelerden toqilgan yaki ápiwayi tosiqlardan ibarat bolip, olardan shańli hawa ótkerilse, shańdi uslap qaladi; aralas usil (hár qiyli shań tazalaw usilinan bir uaqitta paydalaniw).
Dúzilisi jaǵinan júde ápiwayi hám paydalaniwǵa ańsat qurilma shań tutkish kameralar bolip esaplanadi. Bul kameralardan pataslanǵan hawa 0,h m\s tan aspaǵan tezlikte qurgaq yaki iǵal halda ásten aydalsa shań bóleksheleri óziniń awirliq kúshi tásirinde kamera tubine shógedi. Kameralar (1-suwret) ápiwayi hám kóp tosiqli labirint kóriniste boladi.
Bular iǵal shań tazalaǵish qurallar qatarina kiredi, tazalaw derejesi 50-60 % ti quraydi. Kameraniń shań jutiw effektivligin asiriw maqsetinde oniń ishine tik yaki gorizontal tosiq diywallar qoyiladi, olardiń waqti-waqti silkiniwi nátiyjesinde jiynalip qalgan shań kamera túbine tusiriledi.
Siklon qurilmalari oraydan qashiwshi kúsh tásirinde hawadan shań bóleklerin ajiratip aliwga xizmet qiladi.
Tsiklonlar kólemi jaginan hár qiyli bolip, jekke túrinde yamasa birneshe siklonlar izbe-iz jalganip qatarli formada ushiraydi. siklonlardiń hawa tazalaw effektivligi is juzinde 80-90 % ti quraydi. Egerde zárur bolgan orinlarda olardi suw burkegishler menen uskenelese, hawani 100 % ke shekem tazalaw imkaniyatin beredi.
Tsiklonniń joqari bólegi silindirden ibarat bolip, temendegi belegi konus formasinda bolganligi sebepli ogan 15-20 m\s tezlik penen kirgen patas hawa aylanba háreket etip páske tusken sayin ásten háreket etip baradi. Buniń netiyjesinde hauadagi beleksheler inerńiya kushi tesirinde ńiklon diyuallarina soqlıǵısıp hálsizlendiriledi hám sıpqanap páske, bunkerge túsedi. Shańnan az mugdarda tazalangan hawa aǵimi siklon diywali boylap bir-eki aylangannan keyin joqari qarap ketedi hám ciklonniń orayliq bóliminde jaylasqan moridan joqariǵa shıǵıp ketedi. Bul bir qatarli shań tutqish ciklon delinedi.
Eki záhárli shań tazalagish qurilmalar, izbe-iz bir-birine jalǵanǵan bolip, birinshisiniń kólemi úlkenrek u=3-6 m³ bolsa, ekinshisi u=0,75-1,5 m³ kóleminde boladi. Bunda birinshi qatar 10 mkm nan ulken bolgan shań bólekshelerin tutip qaliw ushin xizmet qilsa, ekinshisi 0,2-10 mkm ga shekem belekshelerin uslap qaliw ushin xizmet qiladi. Eki qatarli shań tutqish ciklonlardiń hawa tazalaw effektivligi 92-96 % ke shekem boladi.
Eger ulken kólemdegi pataslangan hawani tazalaw zárur bolsa, bir neshe ciklonlardi sistema turinde qollaniw mumkin. Bul variantta 2, 4 hem onnan artiq ciklonlardi bir-birine parallel etip uliwma hawa ótkizgishke jalganadi hám úlken bunkerge ornatiladi,
Bulardan tisqari shańdi qurgaq jagdayda hawadan ajiratip aliwga mólsherlengen shań tutqish filtrlerde ushirasadi. Bul qurilmalar jeń terizli kóriniste boladi.
Jeń terizli shań tutqıshlar hawani jaqsi ótkizetuǵın igal kenaf, kapron, paxta hám junnen toqilgan gezlemeden jeń formasinda tayarlangan uskene bolip, sekciyali etip duzilgen. Sekciyalar 3 yaki 4 jeńnen ibarat bolip, olar silkitkish úskene arqali germetikasi bekkem bolgan metall qabiq ishinde ornatilgan boladi. Jeńlerdiń páski ushi bunker qaqpagina bekitilgen boladi. Gezlemeniń ishki betine jabisqan bólekshelerdiń muǵdari kóbeygen sayin jeńlerde hawani filtrlew qásiyeti belgili waqitqa shekem artip baradi. Olardagi shańdi waqti-waqti silkitkish penen tusirip, soń qisilgan taza hawa menen úplep tazalap turiladi.
Kep sekciyali filtr-kameralarda sekciyalar óz aldina islewi hám toqtawı támiyinlengen, sebebi qaysi bir sekciyani jiynalip qalgan shańnan tazalaw ushin toqtatiw zárur bolsa, qalganlari islap tura beredi.
Jeńli hawa tazalagishlardiń effektivligi 90-99 % ke teń. Gezlemege tusetugin hawaniń basimi 50-h0 m³/m² saattan aspawıi kerek, sonda olardagi basim qarsiliǵi 1 - 2,5 Pa átirapında boladı.
Elektrofiltrler judá mayda, 0,01 mkm kóp kishkene bolgan belekshelerdi uslawda paydalaniladi. Óndiriste keń qollanilatugin elektro-filtrler eki gruppaga bólinedi, yagniy bir hám eki qatarli boladi. Bulardiń parqı sonnan ibarat, birinshisinde bólekshelerdiń ionlaniw hám gaz ortaliginan ajiralıwı bir jerde ámelge asadi, ekinshisinde bolsa apparattiń hár qiyli bóleklerinde ámelge asadi. Mayda bóleksheler elektrodlardiń arasinan kóterilip atirganda zaryadlanip elektrodlardan birine jabisip aladi, ulken shań beleksheleri bólistiriwshi reshyotkadan ótpesten apparat tubinde jaylasqan bunkerge tusedi. Elektrodlardagi mayda shańlardi kameraga tusiriw ushin arnawli mexanikalıq silkitkish mexanizm xizmet qiladi.