«shajarayi turk»dan

(O'tdilar bu dunyodin...)

O'tdilar bu dunyodin dilxohlar, gumrohlar,

Qolmadi dunyoda boqiy ham gado, ham shohlar.

Hasrato, ey do'stlarim, zolim o'limning zulmidin,

Bu qaro yer ostig'a kirdi bori ul mohlar.

Nogahon olsa yaqongdin qo'ymag'ay dam urg'ali,

Hech osig' qilmas sanga qilsang fig'on-u ohlar.

G'ofil ersang qil ibodat berma dunyog'a ko'ngul,

Berdi dunyog'a ko'ngulni aqli kam ko'tohlar.

Dunyo hasratxona erur, ey Huvaydo, dunyodin,

Hasrat ila o'tdilar ming-minglabo hamrohlar.

6-mavzu

Amiriy hayoti va ijodi

(1787-1822)

REJA:

1. 
   Amiriyning bolalik va o’smirlik hayoti
   
2. 
   Shoir lirikasi
   
3. 
   “Lab o’yur takallumg’a” g’azali
   

O'zbek adabiyoti tarixida „Qo'qon adabiy muhiti" deb ataladigan estetik hodisaning asoschisi, Qo'qonxoni (1810—1822), iqtidorli shoir va e'tiborli siyosiy arbob Umarbek 1787- yilda ming urug'ining xonlik taxtiga to'g'ridan-to'g'ri daxldor vakillaridan biri Norbo'tabiy xonadonida tug'ildi. Bolaligidan barcha aslzodalarga xos puxta ta'lim olgan Umarbek zamonasining yetuk ustozlaridan bo'lmish Muhammad Yoqub qo'lida juda chuqur tahsil ko'rgan. Tasavvuf ilmidan atroflicha xabardor ustozi shogirdni ham shu yo'lda bir muncha dardlagani uchun bo’lsa kerak, keyinchalik Umarxon yozgan asarlarda so'fiylik izlari yaqqol ko'zga tashlanadi.

Umarbek madrasada tahsil olayotgan yillarda Qo'qon xonligi taxtida uning tug'ishgan akasi Olimxon o'tirar edi, Yoshligidan davlat ishlarida qatnashib yurgan Umarbek madrasa ta'limini tugallab, akasi saroyida xizmat qila boshladi. O'sha vaqtdayoq o'z tabiatidagi qator fazilatlari bilan atrofidagilarning* chuqur ehtiromiga sazovor bo'ldi. Umarbek bilimdon va ma'rifatli ziyoligina emas, balki eng chigal siyosiy vaziyatlardan chiqib keta oladigan mohir siyosatchi ham edi. Shu sababli bo'lsa kerak, akasi uni 1807- yilda Farg'ona hokimi qilib tayinlaydi. Shu yillari u Andijon hokimi Rahmonqulibiyning oqila va go'zal qizi Mohlaroyim — bo’lajak mashhur shoira Nodiraga uylanadi.

1810-yilda mustaqillik uchun bosh ko'targan Toshkent hokimligi ustiga qo'shin tortib, yo'lga chiqqan Olimxon o'ldiriladi va taxtga Umarxon chiqadi. Shundan boshlab, to umrining oxiriga qadar o'n ikki yil mobaynida Umarxon saltanatni so'raydi. Umarxon hukmdor sifatida ham qator xayrli ishlarni amalga oshirgan. Chunonchi, u o'zboshimcha beklarni tinchitishga, ularning e'tiborini obodonchilik va yaratish ishlariga qaratishga erishadi. Umarxon hukmronligi davrida uning tashabbusi va moliyaviy homiyligida madrasalar, maktablar, karvonsaroylar qurildi. Xon davlat chegaralarini kengaytirish va mustahkamlash borasida ham bir qator tadbirlarni amalga oshirdi. Chunonchi, Rossiyadan keladigan tahdidlarni bartaraf etish uchun Oqmachit qal'asini qurdirdi. Umarxon hozirda Andijon viloyatiga qarashli Shahrixon shahriga asos solgan. Bir necha qishloqlar bino qildi. Bir qator ariqlar qazdirib, yangi yerlar ochdirib, xalqining hayotini yaxshilashga urindi.

Umarxon Amiriy taxallusi bilan she'rlar yozgan. Uning o'zi ijod bilan shug'ullanibgina qolmay, u bilan bir davrda yashagan ijodkorlarga qilgan homiyligi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Uning davrida Uvaysiy, Nodira, Dilshod Barno singari ayol shoiralarning ijod qilishiga imkon tug'dirildi. Shuningdek, Akmal, Gulxaniy, Maxmur, Fazliy, Mushrif, Mirzo Qalandar, Mulla Abdukarim, Xon va boshqabir qator shoirlar ijodi ravnaq topdi. „Majmuat ush-shuaro" tazkirasi Amiriy homiyligida dunyoga keldi. Uning saroyi ma'rifat va ijod ahli uchun ochiq edi.

Amiriy Alisher Navoiyga ergashib, undan kuchli ta'sirlangan holda ijod qildi. Navoiyning yigirma besh g'azaliga taxmis bog'laganligi uning buyuk mutafakkirga asl munosabatini ko'rsatib turadi. Ayni vaqtda, uning o'z uslubi, o'z ifoda yo'sini bor edi. Shu jihatlar uning asarlarini bugungi kun o'quvchisiga ham o'qimishli qiladi. Umarxon hayotligida devon tartib etgan shoirdir. Amiriy mashhur shoira Nodirabegimning umr yoidoshi ekanidan tashqari, Xon taxallusi bilan she'rlar yozuvchi Madalixonning otasi ham edi. Amiriyning Nodirabegim bilan ijodiy hamkorligi juda davomiy va sermahsul bo'lgan. Bu holni Nodira devonining debochasidagi e'tirofdan yaqqol bilib olish mumkin. Nodira devon debochasida yozadi: „...goho ul hazrat ba'zi toza mazmunlardan bir misra bilan savol tariqasida so'rar erdilar, ...misra bilan javob aytur erdim va tabiatlarini xush qilur erdim. Biri buldurkim, bir kun savol qildilarkim, misra: „Nega arbobi xirad ahli junundin ori bor?" Javob aytdimki, misra: „Kim bular uryon, alarning jubbau dastori bor".

Shoir Amiriy 1822- yilda 35 yoshida vafot etgan.