1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

10-MAVZU. SON SO’Z TURKUMI. (SAYI SIFATI)
Tayanch so’z va iboralar: son va uning turlari (Sayı sıfatları ve çe­şitleri), miqdor sonlar (Asl sayı sıfatları), tartib sonlar (Sıra sayı sıfatları), jam­lov sonlar (Topluluk sayı sıfatları), ulashtiruv sonlari (Üleştirme sayı sıfat­ları), kasr sonlar (Kesir sayı sıfatları).

Sonlar turk tilshunosligida sifatlarning bir turi (qismi) sifatida olinib, nisbiy sifatlar jumlasiga kiritiladi. Sonlar predmetlarning miqdorini bildiruvchi so’zlar bo’lib, gapda sifatlar kabi predmet nomlaridan oldin kelgani uchun turk tilshunosligida sayı sıfatları (son sifatlari) deb yuritiladi. Sonlar gap ichida aniqlovchi vazifasini bajaruvchi sifatlar kabi qo’llanadi. Sonlar turk tilida besh turga bo’linadi: sanoq sonlar, tartib sonlar, ulashtiruv sonlari, jamlik sonlari, kasr sonlar.

Sanoq sonlar (asıl sayı sıfatları). Sanoq sonlar asl sonlar sifatida predmetlarning miqdorini ko’rsatadi: bir (karpuz), iki (defter) kabi. Turk tili grammatikasi kitoblarida sonlarning aslida bir nom (sayının ismi - sonning nomi) ekanligi ta’kidlanadi. Sanoq sonlarning o’zi ham uchga bo’linadi: bir so’z shaklida bo’lgan sonlar; so’z birikmasi shaklida bo’lgan o’nlik, yuzlik, minglik sonlar; sonli birikma shaklidagi murakkab sonlar:

1. so’z shaklida bo’lgan sonlar: bir, iki, yedi, on, otuz, kırk, doksan, yüz, bin va h. Bunga qadimda qo’llanilgan tümen (on bin), keyinchalik fransuz tilidan o’zlashgan milyon, milyar kabi sonlarni ham qo’shish mumkin.

Turk tilida yüz va bin dan oldin bir qo’llanilmaydi (yüz elli dört, bin dokuz yüz altmış üç), lekin milyon, milyar sonlaridan oldin bir qo’shib qo’llanadi: bir milyon sekiz yüz bin, bir milyar iki yüz altmış üç milyon kabi.

2. so’z birikmasi shaklida bo’lgan o’nli, yuzli, mingli sonlar katta sonlar orasidagi o’nlik, yuzlik sonlar uchun qo’llaniladi: iki yüz, beş yüz, altı yüz bin, bir milyon, dokuz yüz milyar va h. Bunday son birikmalarida kichik son oldin, katta son keyin keladi.

3. son birikma shaklidagi aralash sonlar. Bu guruhga on bir, altmış altı, yüz doksan, bin beş yüz, üç milyar beş yüz milyon kabi butun sonlar kiradi. Bu yerda katta son oldin, kichik son keyin keladi.

Yirik sonlar katta sonlardan boshlanib, kichik sonlar sari (o’ngdan chapga) siralanadi: 38 (otuz sekiz), 2.729 (iki bin yedi yűz yirmi dokuz), 3.295.457 (űç milyon iki yűz doksan beş bin dört yűz elli yedi) kabi.

Turk tilidagi seksen, doksan kabi sonlar, aslida, sekiz on, dokuz on birikmalaridan yuzaga kelgan. Shuningdek, yirmi soni aslida yigirme bo’lgan. So’ngra, yigirmi, yiğirmi shaklida o’zgara borgan va bir bo’g’in tushishi bilan adabiy tildan yirmi bo’lib o’z joyini olgan. Hozirgi paytda turk tili shevalarida ushbu sonning yiğirmi deb qo’llanayotganini ham uchratish mumkin.

Miqdorni ifodalovchi sonlar (bir sonidan boshqa) ko’plik ma’nosiga ega. Shuning uchun ulardan keyin kelgan otga ko’plik qo’shimchasi (-ler, -lar) qo’shilmaydi: beş elma, on sekiz çocuk, yüz lira kabi. Albatta, bunda istisno holatlar ham mavjud: kırk haramiler (qirq qaroqchi), dört büyükler, iki ahbap çavuşlar va h.