1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

Tartib sonlar (sıra sayı sıfatları) predmetlarning sirasini ko’rsatadi. Ular otdan ot yasovchi –nci (-ncı, -ncű, -ncu) qo’shimchasi yordamida sanoq sonlardan yasaladi. Qadimgi turk tilida tartib son yasovchi affiks –inç bo’lgan (űçűnç, sekizinç), keyinchalik bu affiks –i egalik qo’shimchasi bilan uzaytirib qo’llanila boshlangan.⁴

Sanoq son undosh tovush bilan tugagan bo’lsa yasovchi qo’shimchadan oldin –i unlisi va uning variantlari orttiriladi (-inci, -ıncı, -űncű, -uncu): bir-inci, iki-nci, űç-űncű, dörd-űncű, beş-inci, altı-ncı, dokuzuncu, beş yüz kırk üçüncü va h.

Turk tilshunosligida darajani ko’rsatuvchi sonuncu, kaçınçı, filancı, ortancı kabi so’zlarni ham tartib sonlar jumlasiga kiritish mumkin. Shuningdek, turk tilidagi ikindi so’zi, aslida, ikinci dir, ammo keyinchalik bu so’z faqat kun vaqtini ko’rsatadigan bo’ldi. Ertalabgi (bomdod) namoz quyosh chiqmasdan o’qilgan. İkindi namazı esa quyosh chiqqandan keyin o’qilgan ikkinchi namozdir. Shu bois ikkinchi nomoz, ya’ni ikindi namazı nomini olgan.

Tartib sonlardan keyin keluvchi otlar ko’plik qo’shimchasini olishi mumkin: birinci sınıflar, üçüncü şahıslar.

Turk tilida yana bir guruh sonlar borki, ular üleştirme sayı sıfatları (ulashtiruv sonlari) deb nomlanadi. Bu sonlar predmetlarning miqdorini guruh-guruh qilib ko’rsatadi. Ular ayiruv, bo’luv, baham ko’ruv, tarqatuv ma’nolarini ifodalaydi. Bunday sonlar sanoq sonlarga otdan ot yasovchi –er (-ar, -şer, -şar⁵) qo’shimchasini qo’shish yo’li bilan yasaladi: bir-er (bittadan yoki bitta-bitta), üç-er (uchtadan yoki uchta-uchta). Xuddi shunday: dokuz-ar, on-ar, iki-şer, yedi-şer, altı-şar va h.

So’z birikmasi shaklidagi sonlarning ulashtiruv shakllari ikki xil tarzda yasaladi: on biner – onar bin, beş yüzer – beşer yüz kabi. Og’zaki nutqda bu juft misollardagi faqat ikkinchi shakllar birichisidan faolroq qo’llanadi. Ayniqsa, minglik sonlarda otuzar bin, ellişer bin shakllari otuz biner, elli biner shakllaridan ko’ra ko’proq qo’llanadi.

Xuddi shu qo’shimcha bilan yasalgan teker, azar, kaçar so’zlari ham ulashtiruvni ifodalaydi. Ular ko’pincha takrorlanib (ikkilanib) keladi: teker teker (bitta bitta, bitta bittalab, yakka yakka), azar azar (oz oz, oz ozdan), kaçar kaçar (nechtadan, nechta nechta, nechta nechtadan). Bulardan faqat kaçar so’zi nutqda son sifatida qo’llanishi mumkin (kaçar gün - necha kundan). Bunday sonlardan keyin keluvchi otlar ko’plik qo’shimchasi olmaydi, chunki ularning o’zida ko’plik ma’nosini aks etib turadi (ikinci sınıflar, üçüncü şahıslar).