1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

8-MAVZU. ASLIY VA NISBIY SIFAT.

(NİTELENDİRME VE BELİRTME SIFATI)
Asl sifatlar turk tilshunosligida vasıflandırma sıfatları yoki vasıflama sıfatları deyiladi. Asl sifatlar predmetning ichki belgi (xususiyat) larini ko’rsatadi, shu sababdan ularning soni ko’pchilikni tashkil etadi: beyaz (elbise), altın (yüzük), doğru (söz), aç (hayvan), eski (halı), çetin (ceviz), geçen (ay), demir (kapı) sayısız (fayda) va hok.

Asl sifatlar ikkiga ajratiladi: predmetning belgisini ko’rsatuvi sifatlar va harakatning belgisini ko’rsatuvchi sifatlar.

Predmetning belgilari doimiydir: beyaz, eski, paslı, doğru.

Harakat belgilari doimiy emas (hızlı, yavaş). Ular predmetlarning vaqtinchalik harakat belgisini ifodalaydi. Harakatni ifoda etuvchi boshqa so’zlar (ravishlar) ham bor (çabuk, koşucu). Ular doimiy asl sifatlardir.

Harakat sifatlari turk tilshunosligida partisip ham deyiladi.

Kuchaytiruv sifatlari turk tilshunosligida berkitme sıfatları yoki pekiştirme sıfatları deyiladi. Shaxs, predmet yoki voqea – hodisaning belgisini yuqori darajada ko’rsatuvchi sifatlarga kuchaytiruv sifati deyiladi. Turk tilshunosligida sifatning bunday shakli ‘o’xshash bo’g’in ishtiroki’ da (benzer hece katkısı) yasaladi. Bunday sifatlar so’zning birinchi bo’g’ini olinib, bo’g’inning oxiriga m, p, s, r undoshlaridan biri qo’shilib, so’zning boshiga keltirish yo’li bilan yasaladi:

açık = a+p+açık (apaçık – lang ochiq);

kara = ka+p+kara (kapkara - qopqora);

temiz = te+r+temiz (tertemiz - toptoza);

yeşil = ye+m+yeşil (yemyeşil - yamyashil);

katı = ka+s+katı (kaskatı – juda qattiq) kabi.

Shu tarzda birinchi bo’g’inda old tovushlarning takrorlanishi ta’minlanadiki, natijada bir old qo’shimcha paydo bo’lib, sifatning kuchaytiruv shakli yuzaga keladi. Bunday shakllarning yuzaga kelishiga takroriy kuchaytiruv (kara kara, diri diri) va qo’shma kuchaytiruv (kara kuru, deli dolu) shakllarining asos bo’lganligi ham turk tili grammatikasiga oid kitoblarda ta’kidlanadi.

Ba’zi sifatlarda esa yasalgan old qo’shimchadan keyin tovush oqishini ta’minlovchi bir tekis, ochiq unli paydo qilinib, ikkinchi bo’g’in yasalganini ham ko’rish mumkin: dűbedűz (tep-tekis), sapasağlam (soppa-sog’), yapayalnız (o’ta yolg’iz), gűpegundűz (kuppa-kunduz) kabi. Kuchaytiruv shakllarining hammasida urg’u birinchi bo’g’inga tushadi.

Sifatlarni to’la takrorlash yo’li bilan ham kuchaytirish mumkin. Bunday shakllar sifatning ma’nosini kuchaytirib, otlar bilan birikadi: kara kara gözler, kűçűk kűçűk odalar, mahmur mahmur bakışlar, iri iri meyveler kabi.

Shuningdek, kuchaytiruv sifatlari otlarni takrorlash yo’li bilan ham yasaladi: takım takım elbiseler, kucak kucak hediyeler, çeşit çeşit yolcular, öbek öbek çalılar, yer yer lekeler kabi. Bunday shakllar ko’pincha ravish o’rnida ham ishlatilib, fe’llardan oldin kelishi mumkin: adım adım izlemek, karış karış gezmek kabi.

Kuchaytiruv sifatlari ot kesimli gaplarda (isim cűmleleri) kesim vazifasini bajaradi: Ovalar yemyeşildi. Eviniz tertemiz. Çicekler kıpkırmızıydı kabi.

Nisbiy sifatlar turk tilshunosligida belirtme sıfatları deyiladı. Ba’zi grammatika kitoblarida ular niteleme (nitelendirme) sıfatları deb ham beriladi. Nisbiy sifatlar qo’llanishiga ko’ra asl sifatlarga juda o’xshasa-da, kelib chiqish nuqtai nazaridan ulardan farq qiladi. Nisbiy sifatlar predmetlarning ichki belgisini emas, faqat uning tashqi xossasini bildiradi.

Predmetlarning tashqi belgilari ularning joyi, soni, so’roq shakllari, noaniqlik holatlaridir. Nisbiy sifatlar, asosan, uchga bo’linadi: ko’rsatish sifatlari (işaret sıfatları, gösterme sıfatları), so’roq sifatlari (soru sıfatları), noaniq sifatlar (belirsiz sıfatlar). Turk tilshunosligida nisbiy sifatlarning to’rtinchi guruhi hisoblanadigan sayı sifatları (sonlar) bizning kitobimizda o’zbek tilshunosligi prinsiplariga ko’ra alohida so’z turkumi sifatida beriladi.