1-мавзу: “Типология ҳақида умумий маълумот”

ў, қ, ғ, ҳ каби унли ва ундош товушлар, урғунинг тилимизда, асосан, сўзнинг 
охирги бўғинига тушиши (истиқлóл, тадбиркóр, маънавият), рус тилида эса 

---

 6 
урғунинг сўз бошида, ўртасида ва охирида ҳам келиши билан қиёсланади.
Шунингдек, рус тилида урғунинг сўз ясаш вазифасига ҳам эгалиги, яъни 
урғу позициясининг ўзгариши билан сўз маъносининг ҳам ўзгариши юз 
беради. Масалан, мука (ун) – мука (азоб), замок (қулф) – замок (қалъа, 
қўрғон). 
Рус тилига хос ы, щ, ц каби ундошлар, шунингдек, ўзбек тилида мавжуд 
бўлмаган, аммо рус тилига хос род ва вид категориялари кабилар ҳам 
қиёсий таҳлил этилади. 
Демак, лингвистик типология тиллар ўртасидаги умумий жиҳатларгагина 
эмас, балки фарқли, ўзига хос томонларга ҳам алоҳида эътибор беради. 
Лингвистик типология қиёсланаётган тиллар таҳлили ва тадқиқида ўз 
вазифасини, фаолиятини диалектик фалсафанинг методологик асоси бўлиб 
хизмат қилувчи муҳим категориялардан бири – умумийлик ва хусусийлик 
категориясига кўра иш олиб боради. Шу жараёнда тилларнинг систем-
структур табиатига ҳам ялпи жиҳатлар, алоҳидаликлар (махсусликлар) 
аниқланади, тавсифланади. 
Хуллас, умумий тилшуносликнинг муҳим бир соҳаси бўлган лингвистик 
типология турлича тузилишга эга бўлган, турлича тил оилаларига мансуб
тилларнинг типологик хусусиятларини ҳамда мазкур тилларнинг пайдо 
бўлишини, уларнинг тараққиётини аниқлашга, белгилашга хизмат қилади, 
улар ҳақида қатор асосли, ишончли, ҳаққоний маълумотлар беради. 
Асосий тушунчалар: диахрония, синхрония, структурал типология. 
Диахроник типология – диахрония – (диа..ва юнонча chronos – вақт, 
замон)—тил тузилишининг лингвистик тадқиқот манбаи сифатидаги 
тарихий тараққиёти, тил тараққиётини вақт нуқтаи назаридан ўрганиш. 
Тилшуносликда диахрония тушунчаси синхронияга қарама-қарши 
қўйилади. Диахроник лингвистика баъзан қиёсий-тарихий тилшунослик, 20 
асрдан бошлаб тарихий фонетика билан айнан бир нарса деб қаралди. 
Кейинчалик унинг тадқиқот объекти сифатида тилдаги ўзгаришларни, бу 
ўзгаришларнинг сабабларини, пайдо бўлиш даврини ўрганиш назарда 
тутилди. 20 асрнинг 2-ярмида диахроник ёндашишни, тил тарихини 
даврларга бўлиб ўрганиш билан боғлиқ соф тарихий йўналишдан фарқли 
ўлароқ, тил тизимида содир бўладиган диахроник ўзгаришларни, тилнинг 
тизим сифатидаги тараққиёти қонуниятларини ўрганишга қаратилди. 
Диахрония тил фаолияти хусусиятларини замонда, жумладан, синхронияда 
билишга имкон берувчи восита бўлиб, умуман тил назариясининг муҳим 
қисмидир. (Манба: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 3-том. Т., 2002, 
288-289-бетлар).