1-мавзу: “Типология ҳақида умумий маълумот”

Сўздаги урғу 
Сўздаги урғу ёки сўз урғуси сўзни ташкил этувчи бўғинлардан бирини 
экспирация кучига кўра ажратиб кўрсатади. Маълумки, сўздаги барча 
бўғинлар ҳам бир хил талаффуз этилмайди. Икки бўғинли ва кўп бўғинли 
сўзларда айрим бўғинлар кучсиз, айримлари кучлироқ талаффуз этилади. 
Сўздаги қайсидир бўғиннинг кучлироқ талаффуз этилиши ва ажратиб 
кўрсатилиши, кўп бўғинли сўзларда эса икки ёки бир неча бўғинларнинг 
турли даражада кучли талаффуз этилиб, ажратиб кўрсатилиши урғу 
дейилади. Сўздаги бўғинларнинг миқдорига қараб урғу экспирация кучи 
даражасида фарқланади: бош урғу ёки энг кучли урғу; кучсизроқ урғулар, 
яъни 2-даражали ва 3-даражали урғулар. Ўзининг характерига кўра сўз 
урғуси кучли, экспиратор урғу ҳисобланади. Чунки у мускулларнинг кучли 
тортилиши, нафас чиқаришнинг кучайиши натижасида пайдо бўлади. 
Натижада урғу тушган бўғин сўздаги бошқа бўғинларга нисбатан баландроқ 
овозда талаффуз этилади. Туркий тилларда, кўп ҳолларда, сўз урғуси охирги 
бўғинга тушади. Шундай қилиб, урғу, унли ва ундош товушлар 
оҳангдошлиги билан бир қаторда нутқ оқимида сўзнинг чегарасини 
аниқловчи белгилардан бири сифатида хизмат қилади. (Корш Ф.Е. Слово 
“балдак” и долгота гласных в турецких языках // Живая Старина. Спб., 1909. 
№ 70-71; Radloff W. Phonetik der nordlichen Turksprachen. Leipzig, 1882). 
Урғу охирги бўғинга тушган икки бўғинли сўзларда биринчи бўғин 
таркибидаги унли товуш турли даражада редукцияга учрайди: b(i)lim. Уч 
бўғинли ва кўп бўғинли сўзларда, одатда, бош урғу охирги бўғинга тушади, 
2-даражали урғу эса дастлабки бўғинларга тушади, урғусиз бўғинлар 
таркибидаги унли товушлар редукцияга учраб, баъзан тушиб ҳам қолади: 
bálặlár>ballár. 
Туркий тилларда бош урғунинг охирги бўғинга тушмаслик ҳоллари ҳам 
учрайди: 
1. Қуйидаги сўз ясовчи ва сўз ўзгартирувчи аффикслар охирги бўғинда 
келса, урғу олмайди: 
а) бўлишсизлик аффикси –mа : ólma (феъл); 
б) ўхшатиш аффикси: -daj/-taj: вoládaj; 
в) равиш ясовчи аффикслар: -сha : ŏrúscha; 
г) феъллардаги шахс-сон аффикслари: oláman. 
2. Урғунинг охирги бўғиндан ундан олдинги бўғинга кўчиши сўзнинг оҳанг 
воситасида мантиқий ажратиб кўрсатилишига ҳам боғлиқ: 
а) сон туркумидаги сўзларда санаш оҳанги бўлса: ólti; 
б) сўроқ олмошларида оҳанг воситасида мантиқан сўроқ маъноси 
кучайтирилса: qándaj, qáncha; 
в) феълнинг буйруқ майли шаклида: ójla; 
г) ундалмаларда: dzánym! 
3. Ёрдамчи сўзлар билан келган сўз қўшилмаларида: sizdán boshqa. 

---

 47 
4. Интенсив сифатларда: qíp-qizil.