1-mavzu. Pedagogik mahoratning nazariy asoslari hamda uning pedagog faoliyatida tutgan o‘rni va ahamiyati

Qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va uning ishini 
muvafaqqiyatli bajarishdagi sub’ektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik 
xususiyatlardir. 
Falsafa tarixida qobiliyat uzoq davrgacha «o‘zgarmas irsiyat», nasldan-naslga o‘tuvchi 
alohida kuch sifatida talqin etilgan. Bunday qarashlar dastlab ingliz filosofii J.Lokk va 
fransuzaterialistlari tomonidan tanqid qilingan. Qobiliyatni rivojlantiruvchi mumkin bo‘lgan 
anatomik fiziologik xususiyatlar tug‘ma bo‘ladi. 
Emnatiya - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish 
qobiliyatidir (birgalikda dardlashmoq). Perseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy 
tuzulishi birinchi bo‘lib, bui drok ob’eklarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan 
solishtirishdan iboratdir. YA’ni idrok etish bog‘chadagi talabani oldiga kubiulari qo‘yilgan 
rasmlari bilan qo‘yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi. 
Didaktik qobiliyat – talabalar bilan muloqot qilishda, pedagogikaning ta’lim 
qonuniyatini hamda metodlarini o‘rgangan holda, kelishning ta’lim, bars olish qobiliyatidir va 
ibratli dars berish. 
Konstruktiv – pedagogning o‘z ishini rejalashtira olishidir. 
Kommunikativ qobiliyat – boshqa odamlar bilan bo‘ladigan muloqotni yaxshilaydigan 
va birgalikdagi faoliyatda psixologik qovushuvganlikni ta’minlaydigan qobiliyatdir. 
O‘quvchi bilan o‘zaro muloqotda bo‘lish. Misol: Falon domla biz bilan samimiy 
munosabatda bo‘ladi yoki bo‘lmaydi. Bilish qobiliyati – bilim egallash va uni o‘zlashtirishni 
ta’minlaydi. Anglash(tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi, anglanmagan 
harakat, odam ongli harakat qiladi. 
Ko‘p sonli pedagog, tarbiyachi, maktab direktorii, ilmiy mudiri va internat xodimlaridan 
qobiliyat haqida: «SHaxsning qaysi sifatlarini siz pedagogik qobiliyat deb hisoblaysiz?»-deb 
berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan. 
Sifatlarni quyida keltiramiz: 
1. O‘z ishiga muhabbat, talabalar bilan ishlashga qiziqish. 
2. YUqori madaniyatli katta audirovanie ishlata olish. 
3. O‘tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilish, unga qiziqish. 

---

9 
4. Pedagogik takt (go‘zallik)ka ega bo‘lish. 
5. Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik. 
6. Talabalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati. 
7. Talabalarga muhabbat. 
8. Harakatchan (energiyalik). 
9. Mehnatga ijodiy yondashish. 
10. Tashkilotchilik qobiliyatlari. 
11. Javobgarlikni his qilish. 
12. Tarbiya bilimlarining butunligi. 
Kobiliyatning psixologik - pedagogik xarakteristikasi. Kobiliyat - odamning shunday 
psixologik xususiyatlaridirki, bilim, malaka orttirish shu xususiyatlarga borlik buladi. 
Kobiliyatlar tarakkiyotning yuksak boskichiga iste’dod deb ataladi. 
Iste’dod deb odamga qandaydir murakkab mexnat faoliyatini
muvaffakiyatli mustakil va original tarzda bajarish imkonini beradigan kobiliyatlar 
uyushmasiga aytiladi. Iste’dod mahoratning dastlabki sharti bulib, lekin mahoratning uzidan 
ancha uzokdir. Moxir usta bulmok uchun juda kup ishlash kerak. Iste’dod mexnatdan ozod 
kilmaydi, katta ijodiy va zur mexnatni takazo kiladi. Iste’dodli kishilar shubxasiz
mexnat orkali olamga mashxur bulgan mahorat darajasiga erishganlar . 
Pedagogik kobiliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyatning 
samarali bulishi, pedagogik mahoratga erishish uchun pedagogda kuyidagi 
kobiliyat turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim. Bilim kobiliyati, 
tushuntira olish kobiliyati, nutk kobiliyati, tashkilotchilik kobiliyati, obru orttira olish 
kobiliyati. dikkatni taksimlay olish kobiliyati. Bu pedagogik kobiliyatlar shaxsning axlokiy 
tomonini xam emotsional - irodaviy tomonini xam xarakterlab beradi. Bu sifatlarning 
xammasi bir-biri bilan uzaro boglangan bulib, bir-biriga ta’sir etadi va bir butunlikni xosil 
kiladi. 
1. Bilish kobiliyati - fanni tegishli soxalariga oid (matematika, adabiyot, tarix) 
kobiliyatidir. Bunday kobiliyatga ega bulgan pedagog fanni ukuv kursi xajmidagina emas, 
balki ancha keng va chukurrok biladi, uz fani soxasidagi kashfiyotlarni xamisha kuzatib 
boradi. 
2. Tushuntira olish kobiliyati - pedagogning ukuv materialini talabalarga tushunarli kilib 
bayon etish, talabalarda mustakil ravishda faol fikrlashga kiziktirishdir. Pedagog zarur 
xollarda ukuv materialini uzgartira olish, kiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noanik 
narsani tushunarli kilib talabalarga etkaza olish darkor. Pedagog talabani mustakil fikrlashini 
ragbatlantira oladi. 
Kobiliyatli pedagog talabalarning bilim va kamolat darajasini xisobga oladi, ularning 
nimani bilishlari va xali nimani bilmasliklarini, nimani unutib kuyganliklarini tasavvur etadi. 
Bunday pedagoglar talabalarni emas, balki uzlarini nazarda tutadilar. Kobiliyatni, tajribali 
pedagog uzini talabaning urniga kuya oladi. Uning kattalarga anik va tushunarli bergan 
ma’lumoti, talabalarga tushunarsiz va mavxum bir narsa bulishi mumkin. SHuning uchun u 
bayon etishni xarakter va shaklini alohida uylab chikadi, xamda rejalashtiradi. 
Kobiliyatli pedagog materialni bayon etish jarayonida turli talabalarning kanday 
uzlashtirayotganlarini kator belgilar asosida tugri aniklab oladi. Va zarurat tugilgan xollarda 
bayon kilish usulini uzgartiradi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmaguncha ish boshlamaydi. 
3.Kuzatuvchanlik kobiliyati - pedagogning, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira 
olish kobiliyati. Talaba shaxsni va uning vaktinchalik ruxiy xolatlarini juda yaxshi tushuna 
bilish bilan bogli^ bulgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Kobiliyatli pedagog talabaning ichki 

---

10 
va tashki xolatdagi juda arzimagan uzgarishlarni xam faxmlab oladi. Pedagog biror talabani 
xafa bulganini yoki dars tayyorlamaganini kuzidan biladi. 
4. Nutk kobiliyati: - nutk yordamida shuningdek imo-ishora vositasida uz fikr va 
tuygularini anik va ravshan ifodalash kobiliyatidir. Bu pedagoglik kasbi uchun juda muximdir. 
Pedagogning nutki darsda xamisha talabalarga karatilgan buladi. Pedagog yangi 
mavzuni tushuntirayotgan, talabaning javobini taxlil kilayotgan, ma’kullayotgan yoki 
koralayotgan bulsa xam, uning nutki xamisha uzining ichki kuchi, ishonchi, uzi gapirayotgan 
narsa bilan kizikayotganligi bilinib turadi. Fikrlar ifodasi talabalar uchun anik va sodda, 
tushunarli buladi. Pedagog uzundan uzok jumlalar, murakkab suz birikmalari, kiyin termin, 
iboralarni kullashdan kochadi. Urinli yumor, xazil, engilgina istexzo bilan yaxshi 
munosabatda buladi.
Pedagogni nutki anik, jonli, obrazli, talaffuzi jixatdan erkin, ifodali, 
xis-xayajonli bulib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuksonlar uchramasligi lozim. Ayrimlar 
tez, ayrimlar sekin gapirishga moyil buladilar. Talabalarning uzlashtirishlari uchun urtacha, 
jonli nutk yaxshi natija beradi. 
5.Tashkilotchilik kobiliyati - talabalar jamoasini uyushtirishi, talabalar muxim 
vazifalarni xal etish ruxlantirishni, uz ishini tugri uyushganligini nazarda tutadi.
Uz ishini tugri rejalashtira olish va uni nazorat kila bilish nazarda tutiladi. Tajribali 
pedagoglarda vaktni xis ettirish, vaktni tugri aniklay olish, belgilangan muddatda xususiyati 
xosil buladi. 
6. Obru orttira olish kobiliyati - talabalarga bevosita ematsional -irodaviy ta’sir 
kursatish va shu asosdagina emas, balki pedagogning fanni yaxshi bilishi, mexribonligi, 
nazokatliligi asosida xam kozoniladi. SHuningdek, talabalarga ta’lim - tarbiya berish 
ma’suliyatini xis etishga, uzini xak ekanligiga ishonishiga, bu ishonchni talabalarga etkaza 
olish kabilarga xam boglik. talabalar kupollik kilmaydigan, kurkitmaydigan tugri talab kuya 
oladigan pedagogni xurmat kiladilar. 
7. Kommunikativ - tugri muomala kila olish, kobiliyatli talabalarga yakin bulish, ular 
bilan pedagogik nuktai nazardan juda samarali uzaro munosaoat urnata bilish pedagogik 
nazokatning mavjudligini bildiradi. 
8. Kelajakni kura bilish kobiliyati - uz xarakatlarining okibatlarini 
oldindan kurishi, talabaning kelgusida kanday odam bulishi xakida tasavvur bilan boglik 
bulgan shaxsni tarbiyalab etishtirish oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus 
kobiliyat. 
9. Dikkatni taksimlash kobiliyati - pedagog uchun dikkatni barcha xususiyatlarining 
xam xajmi, xam uning kuchini idora kilina olish xam ishga tarakkiyot etgan bulishi muximdir. 
Kobiliyatli, tajribali pedagog materialni bayon kilish mazmunini va uz fikrini dikkat 'bilan 
kuzatadi. Ayni vaktda barcha talabalarni uz dikkat e’tiboriga tortadi, tolikish, e’tiborsizlik, 
tushunish alomatlarini xushyorlik bilan kuzatib boradi.
10. Pedagogning iroda kobiliyati, maksadga erishish yulida turgan karama-karshiliklarni 
bartaraf kilish bilan boglik bulgan ongli xatti-xarakatlar irodaviy xarakatlar deb nomlanadi. 
Pedagogda irodaviy sifatlarning mustakillik, didaktik, kat’iylik, uzini tuta bilish kabi muxim 
tomonlari bulish kerak.