1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

faylasuf Abu Nasr Forobiy 
(870-950) ilmning turli sohalarini mukammal 
bilgan va ular haqida mustaqil fikrlar bayon qilgan allomadir. Nutq va aql tarbiyasiga 
oid ilmlar to‘g‘risida Farobiy qimmatli fikrlar aytgan. 
To‘g‘ri so‘zlash, to‘g‘ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va go‘zal nutq 
tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo‘rligi haqida 
shunday deydi: “Qanday qilib ta’lim berish va ta’lim olish, nutqiy qoidani qanday 
ifodalash, bayon etish, qanday so‘zlash va qanday javob berish (masalasi) ga 
kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi — jismlarga va hodisalarga ism 
beruvchi til haqidagi ilmdir deb tasdiqlayman”. 
Ikkinchi ilm grammatikadir: u jismlarga berilgan nomlarni qanday tartibga solishni 
hamda narsalar (substansiya) va hodisalarning (aksidensiya) joylashishini va bundan 
chiqadigan natijalarni ifodalovchi hikmatli so‘zlarni va nutqni qanday tuzishni o‘rgatadi. 
Uchinchi ilm mantiqdir: “ma’lum xulosalar keltirib chiqarish uchun logik 
figuralarga binoan qanday qilib darak gaplarni joylashtirishni o‘rgatadi. Bu xulosalar 
yordamida biz bilmagan narsalarni bilib olamiz hamda nima to‘g‘ri, nima yolg‘on 
ekanligi haqida hukm chiqaramiz”.
Ko‘rinadiki, leksikologiya, grammatika va mantiq fanlarining nutq tuzishdagi 
ahamiyatini ikki buyuk olim ham yuksak darajada anglaganlar va ularga katta ahamiyat 
berganlar. Notiq nimani va qanday so‘zlashi kerakligini bilishi va to‘g‘ri xulosalar 
chiqarishi uchun o‘z nutqida so‘z va gaplarning joylashish tartibi katta ahamiyatga ega 
ekanligini ta’kidlaydilar. Nutq odobi, nutqiy mahorat, poetik nutq xususiyatlari, uning 
har bir badiiy janrda o‘ziga xos namoyon bo‘lishi haqidagi ba’zi fikrlar Abu Nasr 

---

11 
Forobiyning “She’r san’ati” asarida uchraydi. Abu Nasr Forobiyning ushbu risolada 
keltirilgan bir she’rida yolg‘on so‘zlaydigan notiqdan uzoqroq yurishni maslahat beradi: 
Uzoq yur bo‘lsa botil, so‘zi yolg‘on, Haqiqat tarqatib, bo‘lsa imkon
. 
Beruniy bilan zamondosh bo‘lgan