1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

Sitseron 
(
103
-
43
) 
Mark Tulliy Sitseron eramizdan oldingi 103 yilda Rimdan uzoq bo‘lmagan 
Arpina shahrida badavlat oilada dunyoga keldi. Uning bolalik yillari Arpina 
shahridagi otasiga qarashli erlarda o‘tadi. Otasi o‘z farzandiga yaxshi ta’lim-
tarbiya berish maqsadida Rimga ko‘chib o‘tadi. Sitseron u erda Yunon 
murabbiylari qo‘lida tahsil oladi. Yunon tili va adabiyotini mukammal egallagach, 
Yunonistonning mashhur so‘z ustalari Litsiniy Koidaas va Mark Antoniy kabi 
notiqlardan so‘z san’atining nozik sir-asrorlarini o‘rganadi, ularning ajoyib 
nutqlarini tinglaydi. Bo‘lajak notiq ayni vaqtda falsafa bilan shug‘ullanadi. Lekin 
uni ko‘proq notiqlik san’ati qiziqtiradi. Sitseron notiqlarning turli mimika va 
harakatlar bilan so‘zlayotganini ko‘rib, notiq bo‘lish uchun aktyorlikdan ham 
xabardor bo‘lish kerak ekan, degan xulosaga keladi. SHuning uchun Ezop va 
Rossiy kabi o‘z davrining mashhur aktyorlaridan saboq oladi. 
Sitseron uzoq tayyorgarlikdan so‘ng, 25 yoshida birinchi marotaba xalq 
oldida nutq so‘zlashga jur’at etadi. Sitseron zamonasining ko‘pchilik so‘z ustalari 
singari o‘z faoliyatining ilk davrlaridayoq nutqida uslubning chiroyliligi, 
iboralarning jonliligi, jumlalarning nafis bo‘lishiga katta e’tibor beradi. 
Vatandan haydalishi Sitseron uchun nihoyat darajada og‘ir bo‘ladi. U bir 
yarim yildan so‘nggina do‘stlarining yordami tufayli Italiyaga qaytib kelish uchun 
ruxsat oladi. Ona-Vatanga bo‘lgan cheksiz muhabbat buyuk notiqning ilhomini 
yanada jo‘sh urdiradi. U nutq nazariyasi ustida tinimsiz ijod qila boshlaydi. Oradan 
ko‘p o‘tmay, mashaqqatli mehnat samarasi sifatida, uning uch kitobdan iborat 
“Notiqlar haqida” nomli asari dunyoga keladi. Mazkur asar dialog shaklida 
yozilgan bo‘lib, Litsiniy, Koidaass, Mark Antoniy, YUliy Sezar, Strabon, Katull, 
huquqshunos Ssevola va uning shogirdlari Katt, Sulnitsiy Ruflarning ijtimoiy va 
siyosiy nutqlari, ularning notiqlik san’ati hamda bu san’atning eng mayda- chuyda 

---

8 
masalalaridan tortib siyosiy muammolargacha bo‘lgan qimmatli notiqlik haqidagi 
fikr va mulohazalarini o‘z ichiga oladi. 
Sitseron “Brut” (47 yil), “Notiq” (56 yil) nomli boshqa asarlarida Rim 
notiqlik san’ati tarixi haqida batafsil nazariy fikrlar yuritib, attikachilarning 
nazariyalariga tamomila qarshi mulohazalar bilan maydonga chiqadi. Uning 
ta’kidlashicha, har qanday notiqning ko‘zda tutgan asosiy maqsadi tinglovchining 
zavqini uyg‘otib, ularni o‘ziga moyil qilishdan iboratdir. Notiq sharoitga qarab 
mavjud uslublarning hammasidan baravar foydalanishi zarur. Sitseron bu 
fikr
ini 
davom ettirib, «kimki jo‘n narsalar haqida oddiygina, kundalik voqealar haqida 
o‘rta darajada, ulug‘ hodisalar haqida esa zavq-shavq bilan gapirsa, shu odam so‘z 
san’atining chinakam ustasi bo‘ladi» deydi. 
Shuningdek, Sitseron nutq kompozitsiyasining nazariyasini ham ishlab 
chiqqan. Uning fikricha nutq quyidagi qismlardan iborat bo‘lmog‘i zarur: 
1.
Nutqning kirish qismi. 
2.
Ishning mohiyatini ochish. 
3.
Keyingi qismlarning rejasi. 
4.
Asosiy qism (dalillar). 
5.
Oxirgi qism, ya’ni nutq davomidagi asosiy masalalarni qisqa-qisqa eslatib 
o‘tish va yakun yasash . 
6.
Xulosa.