1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

Nazorat savollari: 
1. Nutqning ifodaliligi nima? 
2. Qanday omillar nutqning ifodaliligiga xizmat qiladi? 
3. Nutqning boyligi nima? 
4. Nutqimizni boyitish uchun nima qilish lozim?
 
Tavsiya qilinadigan adabiyotlar: 
1.
Mahmudov N. O`qituvchining nutq madaniyati. Darslik. T.2007. 
2.
Tojiyev Yo. O`zbek nutqi madaniyati va uslubiyat asoslari.T.1994. 
3.
Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. T., 1990 
4.
Rasulov R va b. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. T. 2006. 
5.
Imomxo’jayev M. Notiqning nodir boyligi. T.,1980 
6.
O`zbek tilining izohli lug’ati. T., 1985. 
7.
O`zbek tilining sinonimlar lug’ati. T., 1983 
8.
O`zbek tilining omonimlar lug’ati. T., 1986. 
9.
O`zbek tilining frazelogizmlar lug’ati. T., 1989 
 

---

10-MAVZU: O`QITUVCHI NUTQINING MANTIQIYLIGI VA 
O’RINLILIGI
 
Maqsad: 
Talabalarga o`qituvchi nutqining mantiqiyligi va o’rinliligi 
to’g’risida bilim berish 
Reja: 
1.
Nutqning mantiqiyligi. 
2.
Nutqning o`rinliligi. 
Kalit so’zlar: 
Real vaqt, mantiq, moslik
 
1.
Nutqda bayon etilgan fikrning qismlari va alohida fikrlarning o`zaro 
mutanosibligi 
mantiqiylik
deb yuritiladi. 
Mantiqiy nutqda gaplardagi fikrlar butun nutqdan kelib chiqadigan fikrning 
qismlari hisoblanadi, ular orasida ziddiyat bo'lmaydi. Mantiqiylik aniqlikka 
suyanadi. Bunda predmet aniqligi ham tushunchaviy aniqlik ham muhimdir. 
Noaniq nutq mantiqiy bo'la olmaydi. Nutqda mantiqiylikka erishish uchun unda 
qo'llangan so`zlar bilan ularning predmetlik ma'nolari mos bo'lishi lozim. 
Boshqacha aytganda har bir so`z nutqda qo'llananda o`ziga berkitilgan ma'nonigina 
ifodalashi mumkin. 
Biroq so`zlar qit'iy aniqlikda qo'llanganda ham mantiqiylik buzilishi mumkin. 
Chunki aniqlik leksik sath bilan, mantiqiylik sintaktik qurilish bilan bog'langandir. 
Mantiqiylikni predmet mantiqiyligi va tushuncha mantiiqiyligi deb ikkiga ajratish 
mumkin. 
Predmet 
mantiqiyligi 
nutqda 
til 
birliklarining 
o`zaro 
ichki 
munosabatlarining mosligidan iborat. Tushuncha mantiqiyligi mantiqiy fikr 
tuzilishi hamda bu tuzilishning nutqdagi til belgilari ma'no aloqalaridan iborat. 
Mantiqiylikning bu ikki ko`rinishi o`zaro aloqada bo'lib, nutqda birlikda namoyon 
bo'ladi. 
Gap ichida mantiqiylikning buziluviga quyidagilar sabab bo'lishi mumkin: 
1. Ma'lumki so`zlar o`zaro ma'no doiralariga mos keluvchi so’z bilangina 
birika oladi. Istalgan so`zni istalgan so`z bilan biriktirish mumkin emas. Bir-biriga 
mos kelmaydigan tushunchalarni ifodalovchi so`zlar gap ichida birikib qolsalar, 
fikrda mantiqsizlik yuz beradi. 
2. So`z tartibiga e'tibor bermaslik. Gap ichida so`zlarning o`zaro to`g`ri 
tartibi mantiiqiylikning yuzaga chiqishida muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbek 
tilida so`z tartibi gapning sintaktik tuzilishida amal qiladi. Sintaktik tuzilish so`z 
tartibi, so’z birikmalari: ega, kesim va boshqa gap bo'laklarining joylashuvini 
belgilaydi. 
3. Bir xil ma'noli ifodalarni nutqqa ortiqcha kiritish mantiiqiylikning
buzilishiga sabab bo'ladi. Bir xil ma'noli birdan ortiq ifodalar pleonazm deb 
yuritiladi: Men, o`zim; shu bugun,bugundan boshlab kabi. 
Mantiiqiy aloqa va munosabatlarni ifodalashning muhim vositalaridan biri 
kirish so`z, kirish birikmalar, yordamchi so`zlar , bog'lovchilar va yuklamalar
hisoblanadi. Gap bo'laklari, shuningdek, gaplar orasidagi mantiiqiy munosabatlarni 

---

ifodalash uchun kirish so`z va kirish birikmalar xizmat qiladi. Ulardan to`g`ri 
foydalanish yaxshi nutq yaratishning garovi hisoblanadi. 
Gaplar orasida mantiiqiylikning buzilishiga quyidagilarni ko'rsatsa bo'ladi: 
1. Gaplarni bir-biriga bog'lashda yuz beradigan xatolar. 
2. Bir fikrdan boshqasiga o'tishda yuz beradigan xatolar 
3. Matnni abzatslarga bo'lishda xatolarga yo'l qo'yish 
4. Matnni mantiqiy shakllantirish, sintaktik qurilmalarni tanlashda yuz 
beradigan xatolar.