1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

6. Mehnat resurslari balansini tuzish va ishga joylashishga
muhtoj shaxslarni aniqlash

Mehnat resurslari balansi ikki qism – resurslar va taqsimlash qismlaridan iborat

bo‘lgan ko‘rsatkichlar tizimidir. Birinchi qism mavjud mehnat resurslarini hamda
ularni shakllantirish manbalarini ko‘rsatadi. Ikkinchi qism mehnat resurslarining
iqtisodiy faol hamda iqtisodiy nofaol shaxslarga taqsimlanishini ko‘rsatadi.
Mehnat resurslari balansini tuzish hamda ishga joylashishga muhtoj shaxslarni
aniqlash chog‘ida asosiy axborot manbalari davlat statistikasi ma’lumotlari,
ma’muriy hisobga olish (masalan, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish
organlari, uy xo‘jaliklari, xodimlar ro‘yxatlari) turlari, shuningdek ish bilan bandlik
masalalari yuzasidan ishchi kuchini tanlab tekshirishdan iborat. Ushbu xilma-xil
manbalar ulardagi axborotning xususiyati va mazmuni, ma’lumotlarni to‘plash
shakllari va usullari bo‘yicha bir-biridan farq qilishi mumkin.
Tanlanma monitoring ma’lumot to‘plash vositalari orasida eng moslashuvchan
usuldir. Uning natijalariga qarab, mehnat resurslarining shakllanishini, ish bilan
bandlar, ishsizlar, iqtisodiy nofaol aholi sonini ko‘rsatuvchi ma’lumotlarni olish,
shuningdek zaruratga qarab, tushunchalar, ta’riflar va savollarni o‘zgartirish yoki
maydalash mumkin. Bu esa, ayrim aholi guruhlari ishchi kuchida ishtirok etishining
turli shakllarini aniqlash imkonini beradi. Ishchi kuchini tekshirib chiqish faqat
ishlayotganlarni emas, balki vaqtincha ish bilan band bo‘lmaganlarni ham qamrab
olganligi, u mehnat resurslari va ularning taqsimlanish tuzilmasi haqida to‘la-to‘kis
tasavvur hosil qilish imkonini beradi.
Mehnat resurslarining hisobot balansi har qaysi yil va uning davrlari
yakunlariga qarab, respublika va uning hududlari bo‘yicha tuziladi.

O‘zbekiston Respublikasida 2007 yilning 1 iyuligacha amal qilib kelgan

mehnat resurslari balansi shakli Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 31 yanvardagi
«Aholini ish bilan bandligini hisobga olish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida»gi
42-sonli Qarori bilan qabul qilingan bo‘lib, mazkur balans Prezident farmon va
qarorlari asosida mamlakatda ish bilan bandlikning yangi noan’anaviy shakllarining
(uy mehnati, kasanachilik, oilaviy biznes, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklarda qoramol
etishtirish, xizmat ko‘rsatish va servis) paydo bo‘lishi natijasida o‘z qamrovini
yo‘qotdi. SHuningdek, mazkur metodika respublika aholisi va uy xo‘jaliklari
statistikasini yuritish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatlari monitoringini
amalga oshirishda xalqaro standartlar va yangi talablarga javob bermay qo‘ydi.