1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

3. Экология соҳасидаги жиноятларнинг сабаблари ва
уларга имконият яратувчи омиллар

Экология соҳасидаги жиноятчиликнинг сабаблар мажмуида кўп сонли ва ранг-баранг омиллар ўзаро таъсирга киришади. Умумий ва сурункали амал қилувчи омиллар инсон билан таби­атнинг ўзаро таъсирланиш жараёни, унинг мазмуни ва хусусия­тини белгиловчи ижтимоий муносабатларга хос бўлган қарама-қаршиликлардан келиб чиқади. Бу қарама-қаршиликларнинг ак­сарияти замирида сўнгги йилларда мамлакатимизда юз бераёт­ган ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришлар натижасида юз бераёт­ган салбий жараёнлар ётади.

Ўзбекистон режали иқтисодиётдан бозор муносабатларига ўтиши муайян ижобий натижалар билан бир қаторда жамият, давлат ва унинг фуқаролари иқтисодий ва экологик манфаатла­ри ўртасида мутаносибликнинг йўқолишига олиб келди, атороф табиий муҳитнинг беқарорлашиш жараёнларини тезлаштирди, экология соҳасида жиноятлар содир этишнинг янги омиллари пайдо бўлиши учун шарт-шароит яратди.
Бу омилларнинг аксарияти ишлаб чиқариш соҳасида амал қилади. Атроф табиий муҳитни зарарлантирувчи корхоналар иши уни муҳофаза қилиш учун катта харажатлар қилишни тақозо этади. Ишлаб чиқариш жараёни иштирокчилари табиат­дан оқилона фойдаланиш талабларига риоя этмасдан, ишлаб чиқаришнинг рентабеллигини оширишга ҳаракат қилиши қо­нунбузарликка туртки беради.
Экология соҳасидаги жиноятчиликнинг умумий сабаблари инсон ва табиат ўзаро таъсирга киришиш чоғида юзага келувчи қарама-қаршиликлар соҳасида ётади. Бу қарама-қаршиликлар иқтисодий беқарорлик шароитида экология соҳасида ғайриҳу­қуқий ва баъзан жиноий хатти-ҳаракатлар учун шарт-шароит яратади.
Экология соҳасидаги жиноятларга доир жиноят ишларини ўрганиш мансабдор шахслар томонидан содир этиладиган эко­логия соҳасидаги жиноятлар ҳамда мансаб мавқеига эга бўлма­ган шахслар томонидан содир этиладиган экология соҳасидаги жиноятларни ажратиш имконини беради. Бу жиноятлар қасддан ёки эҳтиётсизлик орқасида содир этилиши, тамагирлик ёки бошқа хусусиятга эга бўлиши мумкин.
Экология соҳасида мансабдор шахслар томонидан содир этиладиган жиноятлар одатда ижтимоий хавфлилик даражаси­нинг юқорилиги билан ажралиб туради, баъзан экологияга жуда катта, ўрнини тўлдириб бўлмайдиган зарар етказади. Бу асосан экология соҳасида мансабдорлик жиноятига сабаб бўлган қара­ма-қаршиликлар замирида ташкилий-бошқарув ёки маъмурий-хўжалик вазифаларини бажариш ётиши билан боғлиқ. Режа­лаштириш, тақсимлаш, оператив бошқариш, ташкилий тузил­малар ташкил этиш, назорат, жамиятнинг атроф муҳит билан ўзаро таъсирини техник-технологик жиҳатдан ҳамда ресурслар билан таъминлаш вазифалари айни шу соҳада амалга оширила­ди.
Шундай қилиб, экологик жиҳатдан муҳим қарорлар қабул қилиш ваколатига эга мансабдор шахслар кўп сонлидир. Маз­кур шахсларнинг экология соҳасидаги ғайриҳуқуқий хулқ-атво­рига қуйидагилар салбий таъсир кўрсатади: экологик аҳамиятга молик фаолиятда табиатни муҳофаза қилиш тадбирларини ўз вақтида ўтказишдан воз кечиш ҳисобига фойдали қазилмалар ва хом ашё ресурслари олишни арзонлаштиришга ҳаракат қилиш; табиий ресурсларни қайта ишлаш ҳамда улардан фойдаланиш­ни асоссиз равишда соддалаштириш ёки тезлаштириш ва ҳ.к.
Ишлаб чиқаришнинг айрим тармоқлари ҳамда транспорт­нинг атроф муҳитни ифлослантиришда иштирокини баҳолашга доир маълумотларни келтириш мумкин. Биринчи ўринни кўп йиллардан бери металлургия саноати эгаллаб келади. Унинг фаолиятидан ифлосланиш улуши қарийб 40% ни ташкил этади. Атроф табиий муҳитнинг ифлосланишида иссиқлик электро­станцияларининг улуши – 30%, нефть қазиб олиш ҳамда кимё саноатининг улуши – 20%, автомобиль транспортининг улуши – тахминан 10-15%, ишлаб чиқариш бошқа тармоқларининг улуши – 7-10%.
Экология соҳасида жиноятлар қасддан ҳам, эҳтиётсизлик орқасида ҳам содир этилиши мумкин. Қасддан жиноят содир этувчиларга эгоизм, жамоат манфаатларига беписандлик, эко­логия қонунчилигига ҳурматсизлик ва ҳоказолар хос.
Экология соҳасида эҳтиётсизлик орқасида мансабдорлик жи­ноятлари одатда енгилтаклик, атроф муҳитни муҳофаза қилиш масалаларини тартибга солувчи қонунларга ҳурматсизлик, уқувсизлик, бошбошдоқлик ва назоратсизлик хос бўлган шахс­лар томонидан содир этилади.
Экология соҳасида мансаб мавқеига эга бўлмаган шахслар томонидан содир этиладиган жиноятлар жумласига аввало ов ҳамда балиқ овлаш қоидаларини бузиш, дарахтлар, бошқа ўр­мон экинларини ғайриқонуний кесиш киради.
Ушбу тоифадаги жиноятларнинг умумий сабаблари жумла­сига қуйидагилар киради: овчилик, балиқчилик ва бошқа фао­лият соҳаларини тартибга солишда мавжуд жиддий камчилик­лар; эҳтиёжларни қондиришнинг қонуний воситалари лозим да­ражада ривожланмаганлиги; жиноий фаолиятга назорат чорала­ри билан самарали таъсир кўрсатилмаслиги; экология соҳасида­ги жиноятлар учун жиноий ва маъмурий жавобгарлик назарда тутилган қонунчилик самарали қўлланилмаслиги (айрим жино­ятчиларнинг жазосизлиги) ва ҳ.к.
Субъектив сабаблар жумласига қуйидагилар киради: эколо­гик ва ҳуқуқий онг даражасининг пастлиги; аҳоли айрим гуруҳ­ларининг мазкур жиноятларга бефарқлиги.
Кўрсатиб ўтилган жиноятларнинг сабаблари ғайриҳуқуқий фаолият билан шуғулланишнинг экологик-географик шарт-шароитлари билан узвий боғлиқ. Бу асосан ов ёки балиқ овлаш билан фаол шуғулланиш имконияти сақланган ҳудудлардир.
Сўнгги йилларда экология соҳасидаги жиноятларнинг ер ос­ти бойликларини ғайриқонуний қазиб олиш, доривор гиёҳлар ўстириш каби турлари ҳам ривожланмоқда.
Экология соҳасидаги жиноятчиликнинг мансабдорлик билан боғлиқ бўлмаган иқтисодий омиллари ранг-барангдир. Улар­нинг жумласига, юқорида санаб ўтилганлардан ташқари, тур­муш даражасининг пасайиши, ишсизлик, бепул ёки имтиёзли даволаниш имкониятининг йўқолиши киради. Айни шу сабаб­ларга кўра браконьерлик, ерни шахсий эҳтиёжлар учун ўзбо­шимчалик билан эгаллаб олиш, алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар режимини бузиш кенг тарқалмоқда. Бу жиноятларни содир этувчи шахслар иқтисодий қийинчиликлар натижасида қонуний тирикчилик манбаларини йўқотиб, кўпинча қонунни бузишга мажбур бўлмоқдалар. Аммо бу жиноятларни тамагир­лик ниятида содир этувчи шахслар сони ҳам анчагина.
Экология соҳасидаги ижтимоий муносабатларни қонун йўли билан тартибга солиш асосан ишлаб чиқариш ва бошқа хўжалик фаолияти салбий оқибатларининг олдини олишга эмас, балки бу оқибатлар юзага келганидан сўнг уларни тугатишга қаратил­ганки, бу экологик нуқтаи назардан ҳам, иқтисодий нуқтаи на­зардан ҳам мақсадга мувофиқ эмас. Қонунчиликда экологик чеклашлар ҳамда табиатдан фойдаланиш режимлари тизими етарли даражада ўз аксини топмаган, қонунчиликни экологияни муҳофаза қилишга йўналтириш концепцияси мавжуд эмас.
Экология соҳасидаги жиноятчиликка назорат органлари ҳам­да корхоналар мансабдор шахсларининг атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги фаоллиги сезиларли даражада таъ­сир кўрсатмоқда.