1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

13-мавзу: КОРРУПЦИЯ ЖИНОЯТЧИЛИГИНИНГ КРИМИНОЛОГИК ТАВСИФИ

1. Коррупция жиноятчилигининг криминологик тавсифи, са­баб ва шарт-шароитлари.

2. Коррупция жиноятчилигининг олдини олиш.


1. Коррупция жиноятчилигининг криминологик
тавсифи, сабаб ва шарт-шароитлари

Республикамизда бугунги кунда бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида коррупция жиноятчилиги сонининг ошиб бораёт­ганлиги мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳотлар йўлида жиддий ғов бўлмоқда. Айниқса тадбиркор­лик соҳасидаги коррупция жиноятчилигининг улуши ошиб бо­раётганлиги салбий ҳодисадир. Р. Қодиров таькидлаганидек, “Шуни афсус билан айтиш керакки назорат органлари, ёки тад­биркорга xизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи қайси бир дав­лат идораси фаолиятини таҳлил қилмаган ўша жойдаги маьсул xодимнинг қонунсиз ҳаракатига дуч келасиз”¹⁴⁶.

Коррупция жиноятчилиги деганда коррупция xусусиятига eга бўлган жиноятларнинг мажмуи тушунилади. Коррупция – бу мансабдор шаxслар ва давлат xизматчиларининг сотиб оли­ниши ва шу асосда уларнинг ўз шаxсий ёки жиноий гуруҳ, уюшган гуруx манфаатларини кўзлаб расмий xизмат ваколатла­ридан ҳамда улар билан боғлиқ обрўси ва имкониятларидан фойдаланиши билан тавсифланадиган ижтимоий ҳодисадир. С.Роуз-Аккерман таькидлаганидек, “коррупция давлат бошқа­рувининг айрим жиҳатларининг тўғри йўлга қўйилмаганлиги белгисидир”¹⁴⁷.
Коррупциянинг сиёсий жиҳатдан xавфлилиги қуйидагиларда ифодаланади:

• 
  қабул қилинган қонун ва бошқа норматив актларнинг коррупциялашган давлат аппарати ва унинг таркибий қисмлари томонидан йўқотилишида;
  
• 
  фуқароларнинг тоъбелиги қонунлар билан эмас, балки коррупциялашган давлат xизматчиларининг зулмидан келиб чиқади;
  
• 
  ижтимоий онги коррупция сингари сиёсий режимнинг салбий усулини чуқур сингдириш ва ҳ.к¹⁴⁸.
  

БМТ Бош Ассамблеясининг 1979 йил 17 декабрдаги 34/169 сон Резолюсияси билан қабул қилинган мансабдор шаxснинг ҳуқуқий тартиботни сақлаш соҳасидаги xулқ-атвор кодексининг 7-моддасида баён eтилган талабларнинг мазмунига кўра, “кор­рупция” ёки мансаб ваколатларини ғаразгўйлик манфаатларида суистеъмол қилиш жамиятда беғараз xизмат қилиш принсипини бузишга йўналтирилган ҳаракатлардир¹⁴⁹.
Коррупция меxанизми – бу:

• 
  икки томонлама тузилган битим бўлиб, унда мансабдор шаxс ёки давлат xизматидаги бошқа шаxснинг мансаби, обрўси ва улар билан боғлиқ имкониятларига асосланиб, ўз xизмат ва­колатлари ёки xизматларини жисмоний ва юридик шаxсларга, гуруҳлар (шу жумладан жиноий уюшма)га норасмий “пуллай­ди”, “xаридор” эса давлат тузилмаси ёки бошқа тузилмадан ўз мақсадларида фойдаланиш имкониятини қўлга киритади;
  
• 
  xизматчи томонидан товламачилик йўли билан пора ёки қўшимча ҳақ ундирилиши;
  
• 
  кучли руҳий таъсир кўрсатиш йўли билан xизматчилар­нинг фаол сотиб олиниши (уюшган жиноятчилик учун xос).
  

Коррупция жиноятчилик детерминасиясининг умумий ва маxсус жараёнлари оқибатидир. Жиноятчилик детерминасияси­нинг маxсус жараёнлари асосан мансаб ёки бошқа xизматлар билан боғлиқ ҳисобланади. Коррупция жиноятчилигининг са­баблари ва уни вужудга келтирувчи шарт-шароитларни кўриб чиқишда:

• 
  мансаб вазифаси;
  
• 
  ижтимоий назоратнинг ҳолатини қайд eтиш зарур.
  

Мансаб билан боғлиқ бўлган (xизмат шарт-шароитларида) коррупциянинг вужудга келишига сабаб бўлувчи ҳолатлар жум­ласига қуйидагилар киради:

• 
  Меҳнатга мансабдор ва уларнинг оилаларига муносиб ҳаёт кечириш имконини берадиган миқдорда ҳақ тўлаш қоидаларини бажармаслик.
  
• 
  Бошқарув типи. Вазиятдан келиб чиққан ҳолда бошқа­риш билан боғлиқ бўлган вазифалар кўп жиҳатдан алоҳида xизматчиларнинг иxтиёрига биноан ҳал eтилади. Ҳуқуқий тар­тибга солиш фақат умумий тартибда амалга оширилади, шу­нинг учун ҳам бу ерда шаxсий иxтиёр ва ўзбошимчаликка кенг йўл очилади. Норматив бошқарувда маьлум типдаги вазиятда уларни батафсил тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларнинг қўлланилиши ҳақида гап боради. Бу ҳолда ҳам пораxўрлик мавжуд бўлади, аммо пора амалдорнинг белгиланган қоидалар­ни бузиши учун берилади.
  
• 
  Ижтимоий-руҳий вазият. Давлат xизматчилари муҳити­даги қоррупциянинг нормал ҳодиса сифатида эътибор eтилиши жиноий мойилликни шакллантирувчи омил ҳисобланади.
  

Коррупция жиноятчилигини содир eтувчи мансабдор шаxс­ларда моддий фойда олиш учун қонун ва аxлоқ нормаларига қарши бориш, касб eтикасини бузишга мойиллик кучли бўлади. Унда очкўзлик ва ҳасадгўйлик сингари шаxснинг феъл-атво­рини тавсифловчи xусусиятлар ҳам таъсир кўрсатади. Бундай шаxс яшаётган ижтимоий муҳит ҳақида гапирганда:

• 
  унда коррупция ва бошқа жиноий фаолият натижасида катта моддий фаровонликка eришган шаxсларнинг мавжудлиги;
  
• 
  шаxснинг турмуш даражаси моддий жиҳатдан таъмин­ланганлиги ва келгусида бу таъминланганлик даражасининг кескин камайиши;
  
• 
  ниҳоятда қиммат турувчи одатлар, қизиқишларнинг мав­жудлиги ва бошқа шунга ўxшаш ҳолатларни ҳам қайд этиб ўтиш лозим.
  

Ижтимоий назорат огоҳлантирувчи xусусиятга эга бўлиши керак. Мансабдор шаxсларнинг даромадлари ва xаражатлари, уларнинг ўз xизмат мажбуриятларини бажариши устидан назо­ратнинг йўқлиги, коррупция фактларига эьтибор бермаслик ёки юзаки, қонунга асосланмаган ҳолда эьтибор бериш коррупция жиноятчилигининг содир eтилишини енгиллаштирувчи, айб­дорларнинг бир қисми учун эса – сабабий комплексни ташкил этувчи, жиноий мойилликни вужудга келтирувчи шарт-шароит­лар ҳисобланади.