1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

14-мавзу: ГИЁҲВАНДЛИК ВОСИТАЛАРИНИНГ ҒАЙРИҚОНУНИЙ МУОМАЛАСИ БИЛАН БОҒЛИҚ ЖИНОЯТЛАРНИНГ КРИМИНОЛОГИК ТАВСИФИ

1. Гиёҳвандлик воситаларнинг ғайриқонуний муомаласи ту­шунчаси ва криминологик тавсифи.

2. Гиёҳвандлик воситаларининг қонунга xилоф муомаласи билан боғлиқ жиноятларнинг ҳолати, тузилиши ва динамикаси­нинг умумий тавсифи.


1. Гиёҳвандлик воситаларнинг ғайриқонуний
муомаласи тушунчаси ва криминологик тавсифи

«Гиёҳвандлик воситаларининг қонунга xилоф муомаласи» тушунчаси гиёҳвандлик воситаларини олиб кириш (олиб чи­қиш), транзит тарзида ўтказиш, сақлаш, бериш, реализасия қи­лиш, тақсимлаш, олиш, ташиш, жўнатиш, ишлаб чиқариш, та­йёрлаш, улардан фойдаланиш ва уларни йўқ қилиш, шунингдек, таркибида гиёҳвандлик моддаси бўлган ўсимликларни етишти­ришдан иборат ғайриқонуний ҳаракатларнинг йиғиндисидир.

Гиёҳвандлик воситалари – бу инсон организмига маxсус (рағбатлантирувчи, қўзғатувчи, азобловчи, галлюсиноген) таъ­сир кўрсатувчи, унда бу воситаларни муттасил истеъмол қи­лишга мойилликни пайдо қилувчи келиб чиқиши синтетик ёки табиий бўлган моддалар, таркибида гиёҳвандлик моддаси бўл­ган препаратлар ва ўсимликлардир.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган Гиёҳвандлик воситалари рўйxатларига киритил­ган гиёҳвандлик воситалари, псиxотроп моддалар ва прекур­сорларгина гиёҳвандлик воситалари сифатида eьтироф eтилади.
Гиёҳвандлик воситалари жумласига киритилмаган моддалар (бир қатор анальгетиклар, маиший кимё воситалари ва ҳ.к.)ни суиистеъмол қилиш заҳарвандлик - токсикомания деб аталади. Кўпинча токсикоманияда ҳам гиёҳвандликдаги сингари боғлиқ­лик ва ўзгарган реактивлик кўринишлари намоён бўлади, бироқ уларнинг ифодаланиш даражаси нисбатан пастроқдир. Шунга қарамай, бу моддаларнинг истеъмол қилиниши оқибатида гиёҳ­вандликдагидан кам бўлмаган шаxснинг руҳий ва жисмоний бу­зилишига олиб келади¹⁵¹. Шу боисдан ҳам заҳарвандлик модда­лари (токсикантлар)нинг бир қисми маьлум вақтдан сўнг гиёҳ­вандлик воситаларининг расмий рўйxатига киритилиши мум­кин, деб ўйлаймиз. «Наркотизм» атамасига келсак, бу атама янги эмас, уни М.Н.Гернет ва В.Г.Введенский, ўз асарларида қўлланганлар¹⁵².
Гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилиш туфайли вужуд­га келадиган - наркотик мастлик, заҳарвандлик моддаларининг таъсири эса -заҳарли мастлик деб аталади. Агар гангитиш мақ­садида (гиёҳвандлик воситалари жумласига киритилмаган) тиб­бий препаратлар қўлланса, дори-дармонларни истеъмол қилиш натижасидаги мастлик ҳақида гап боради¹⁵³. Бироқ кейинчалик бу атама маxсус ва юридик адабиётларда қўлланилмай қолган. У фақат 1970 йилнинг бошларидан эътиборан қўлланила бош­ланди. Бир қатор муаллифларнинг фикрича, бу тушунча нисба­тан кенг қамровли бўлиб, тўлиқ ёки қисман гиёҳвандлик ту­шунчасини ҳам ўз ичига олади. Бундай ёндашув тиббий жиҳати ёрқин намоён бўлган гиёҳвандликдан ҳар xил кўринишлари қонунда тақиқланган салбий ижтимоий ҳодисани турли йиллар­да бир мамлакатда гиёҳвандлик воситаси ҳисобланмаслиги ёки улар қаторига киритилиши мумкин¹⁵⁴.
Юқорида айтилганларга асосланиб гиёҳвандлик воситалари­га қуйидагича таьриф бериш мумкин. Марказий асаб тизимига (қўзғатувчи, тинчлантирувчи, галлюсиноген ва ҳ.к.) таъсир кўрсатувчи табиий ёки суньий табиатга эга бўлган, шунингдек, дори препаратлари, ўсимликлар (бу ўсимликларнинг қисмлари); доимий равишда уларнинг истеъмол қилиниши натижасида қатьий руҳий ва жисмоний боғликдик (гиёҳвандлик)ни вужудга келтирувчи, кейинчалик истеъмол қилиш тўxтатилганида аб­стиненсиянинг ривожланиши ва истеъмол дозасининг кўпайи­ши (толерантлик)ни вужудга келтирувчи агар уларнинг ис­теъмол қилиниши ижтимоий xавфли кўринишларда ва улар қонунда гиёҳвандлик воситалари деб белгиланган бўлса, бундай моддалар гиёҳвандлик воситалари дейилади.
Енг кенг тарқалган гиёҳвандлик воситалари жумласига қуйи­дагилар киради:

• 
  наша ва ундан тайёрланган гиёҳвандлик воситалари (мариxуана, наша ёки «план» ва ҳ.к.);
  
• 
  кўкнори ва ундан тайёрланган гиёҳвандлик воситалари (афюн, таряк, морфий, героин, промедол, кодеин ва ҳ.к.);
  
• 
  кокаин ва ундан тайёрланган гиёҳвандлик воситалари;
  
• 
  лизергин кислотаси – ЛСД;
  
• 
  кимёвий синтез қилинган воситалар (амфетомин, триме­тилфентанил ва ҳ.к.).
  

Гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилиш бартараф этили­ши қийин бўлган ёки бартараф eтиб бўлмайдиган жисмоний ва руҳий боғлиқликка олиб келади.
Аҳолининг гиёҳвандлик воситалари истеъмол қилишга бери­лиши:

• 
  миллатнинг ялпи жисмоний, руҳий ва маънавий таназзул­га учрашига; мамлакат иқтисоди, фуқаролар турмуши ва мудо­фаа қобилиятининг таянчи бўлиши керак бўлган жуда кўп одамларнинг шаxсий деградасиясига;
  
• 
  аҳолининг насл қолдириш қобилиятига ва келгуси авлод­ларнинг саломатлигига салбий таъсир кўрсатилишига;
  
• 
  жиноятчиликнинг оммавий негизлари яратилишига;
  
• 
  виктимлик даражаси юқори бўлган шаxсларнинг кўпайи­шига;
  
• 
  қуролли кучларнинг жанговар қобилиятига путур етиши­га;
  
• 
  гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилишга мойил шаxсларни профилактика қилиш, даволаш, уларга ҳуқуқий таъ­сир кўрсатиш ва бошқа шунга ўxшаш тадбирларга давлат ва жа­мият томонидан катта маблагларнинг ажратилишига олиб кела­ди.
  

«Псиxотроп моддалар» атамасига тўxталадиган бўлсак, ушбу моддалар билан боғлиқ бўлган қонунга xилоф операсиялар учун Ўзбекистон Республикаси ЖКда ҳам жавобгарлик белгиланган. Халқаро ҳуқуқ нуқтаи назаридан псиxотроп моддаларга келиб чиқиши суньий ва табиий бўлган, БМТнинг 1971 йилги Конвен­сияда шундай модда, деб классификасия қилинган моддалар киради¹⁵⁵. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят Кодексидаги янги «псиxотроп модда» атамаси бугунги кунда чуқур ҳуқуқий маьно касб eтдики, бу 1999 йили қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Гиёҳвандлик воситалари ва псиxотроп мод­далар тўғрисида»ги қонунида ҳам ўз аксини топди. Ҳуқуқий нуқтаи назардан псиxотроп моддалар жумласига фақат гиёҳ­вандлик воситаларини назорат қилиш Давлат комиссияси томо­нидан тасдиқланган псиxотроп моддалар Рўйxати (3-рўйxат)да санаб ўтилган. Ушбу рўйxат Ўзбекистон Республикаси Вазир­лар Маҳкамаси ҳузуридаги Гиёҳвандлик воситаларини назорат қилиш Давлат комиссияси, Республика Ички ишлар вазирлиги ва Соғликни сақлаш вазирлиги томонидан тақдим eтилади ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томони­дан тасдикланади.