1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

2. Иқтисодий жиноятларнинг сабаблари ва уларни
юзага келтирувчи омиллар

Иқтисодиёт соҳасида содир этиладиган тамагирлик жиноят­ларининг сабаблари ҳам объектив, ҳам субъектив хусусиятга эга. Иқтисодий муносабатлар, уларнинг зиддиятлилиги ва сал­бий хусусияти жиноятчиликни юзага келтиради. Иқтисодий жиноятчилик макродаражада мавжуд бўлишини таъминлайди­ган ва ташкилий-хўжалик фаолиятининг муайян жабҳасида жи­ноят содир этиш аҳдига бевосита таъсир кўрсатадиган омил­ларни аниқлаш мазкур жиноятчилик турини билиш учун му­ҳимдир.

Криминологик тадқиқотлар бозор иқтисодиётига ўтиш иш­лаб чиқаришнинг шаклланаётган усуллари билан иқтисодий сиёсатнинг асосий йўналишларини амалга оширувчи ташкилий-хўжалик қарорлари ўртасидаги жиддий қарама-қаршиликни юзага келтирганлигини кўрсатади.
Иқтисодий жиноятларни юзага келтирувчи омилларни шарт­ли равишда иккига: ташкилий-хўжалик омиллари ва ижтимоий-психологик омилларга ажратиш мумкин.
Биринчи гуруҳга иқтисодий сиёсатнинг камчиликлари, ло­зим даражадаги назорат тизимининг йўқлиги, ҳуқуқ ижодкор­лиги фаолияти хўжалик амалиётининг талабларига жавоб бер­маслиги ва ҳоказолар киради. Қуйидаги омиллар муайян қил­миш билан бевосита боғлиқ бҳлади: ҳисоб юритиш ва ҳисобот тизимининг камчиликлари, раҳбар томонидан кундалик назорат олиб борилмаслиги, моддий жавобгарлик билан боғлиқ лаво­зимларга шахсларни танлаш талабларига беписандлик ва ҳ.к.
Иккинчи гуруҳга ҳуқуқий тарбия ишларидаги камчиликлар, аҳоли, айниқса ўрта бошқарув бўғини хўжалик соҳасидаги му­раккаб вазифаларни янги иқтисодий мафкура негизида ечишга тайёр эмаслиги киради.
Юқорида қайд этилган омиллар гуруҳлари иқтисодий жи­ноятчилик даражаси ва динамикасига ҳар хил таъсир кўрсатади. Бунда нарх бергилаш механизми ҳамда солиқ сиёсатидаги кам­чиликлар алоҳида аҳамият касб этади. Ўтиш даври иқтисодий сиёсатининг камчиликлари иқтисодий ислоҳотнинг айрим йўна­лишларида криминоген кескинлик ўчоқларини яратувчи асосий омиллардан бири ҳисобланади.
Иқтисодий жараёнларни тартибга солиш соҳасидан давлат­нинг четлатилиши, ҳуқуқий тартибга солишнинг умумий рухсат берувчи усуллари кенг жорий этилиши иқтисодиётдаги вазият­ни беқарорлаштирди. Нархларнинг эркинлаштирилиши, пул массаси, фоиз ставкалари ҳамда солиқ ставкалари билан мани­пуляциялар қилиниши давлатнинг иқтисодий сиёсатини қайта кўришни тақозо этди.
Ноиқтисодий мажбурлов, тартибга солишнинг маъмурий усуллари бекор қилиниши натижасида хўжасизлик иқтисодий жиноятчиликка ўз таъсирини янада кучайтирди. Социалистик ишлаб чиқариш усули ҳодисаси бўлган хўжасизлик тартибга солишнинг бозор механизмлари ишга солиниши билан йўқол­мади, балки фақат шакл-шамойилини ўзгартирди. Хўжасизлик­нинг криминоген фаоллик даражасини пасайтириш учун мулк­ни давлат тасарруфидан чиқариш билан боғлиқ узоқ давом эта­диган жараён, яъни иқтисодиётдаги ҳолатга давлат мулкининг амалдаги таъсирини ўзгартириш талаб этилади.
Иқтисодий жиноятчилик хусусияти ва даражасига хўжалик механизми фаолиятидаги бошқа камчиликлар, масалан, ишлаб чиқариш алоқаларининг узилиши ёки, таъбир жоиз бўлса, «хўжалик сепаратизми» ҳам билвосита таъсир кўрсатади.
Давлат назорати амалдаги тизимининг камчиликлари аниқ­ланмаган, яширин иқтисодий жиноятлар тарқалишига имконият яратмоқда. Бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берувчи янги назорат тизими замирида назорат объектларини мулк шаклла­рига кўра нодавлат, жамоат, аудиторлик (пуллик мустақил), идоравий ва ички (ички хўжалик) турларига ажратиш ётади.
Иқтисодий жиноятлар содир этилишига корхонадаги вазият ҳам имконият яратади. Бундай омиллар қаторига қуйидагилар киради:
1) корхона мулки лозим даражада қўриқланмаслиги, объект ичидаги режимнинг бузилиши ва моддий бойликларни олиб чиқиб кетишга имконият яратилиши;
2) ҳисоб юритилмаслиги, тафтиш ва инвентаризация ўтказиш тартиби ва муддатларининг бузилиши;
3) моддий жавобгарлик билан боғлиқ лавозимларга илгари тамагирлик жиноятлари учун судланган, ғайриҳуқуқий қил­мишлар содир этишга мойил шахсларнинг тайинланиши;
4) жамоада ҳуқуқий тарбиядаги камчиликлар;
5) айбдорни қуршаган шахслар ахлоқий даражасининг паст­лиги.
Тадқиқотлар ички ишлар органларининг иқтисодий жиноят­чиликка қарши кураш бўлинмаларида тезкор қидирув ишининг даражаси пасайиб бораётганлигидан далолат беради.
Иқтисодиётда юз берган ўзгаришлар тергов ва прокурорлик амалиётини қилмишнинг фактик томонини баҳолаш ва юридик тавсифлашда хатоларга олиб келди. Рухсат этилган ва жиноий ҳаракатларнинг чегаралари ўзгарди, хўжалик таваккали каби тушунчаларнинг мазмуни ҳақидаги тасаввурлар эса ҳали шакл­ланмаган. Мулкий муносабатларнинг ўзгариши иқтисодиётдаги ғайриқонуний ҳаракатлар учун нодавлат ташкилотларга нисба­тан жиноят ишлари қўзғатиш учун асосларни аниқлаш нисбатан ёндашувларни ўзгартиришни тақозо этди.
Муқобил иқтисодиётнинг пайдо бўлиши ижтимоий хавфли хулқ атворнинг илгари маълум бўлмаган шакллари жадал суръ­атларда ўсишига сабаб бўлди. Улар иқтисодиётнинг беқарор­лашувига олиб келаётир. Айрим қилмишлар иқтисодий ривож­ланган мамлакатларда кўпдан бери маълум бўлса, айрим жино­ий хатти-ҳаракатлар ҳозирги ўтиш даврига хосдир. Бундай қил­мишлар қаторига сохта банкротликни, рўйхатга олиш ҳужжат­ларидаги маълумотларни қасддан бузиб кўрсатишни, бозордаги яккаҳокимлик мавқеини суиистеъмол қилишни киритиш мум­кин.
Ижтимоий онг юз бераётган иқтисодий ўзгаришларга ҳали яхши мослашмаган. Одамларга муносиб ҳаёт кечириш учун шарт-шароит яратишга қодир бўлган иқтисодиётни тиклашда тадбиркорликни ўрни ва аҳамияти ҳақидаги янглиш тасаввур ҳам жамиятнинг маънавий-психологик бирлигига салбий таъсир кўрсатади.