1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

Гарри С.Беккер ва Исаак Эрлихнинг жиноятчилик иқти­содий назарияси биз ҳозир бошдан кечираётган бозор муноса­батларига ўтиш даврига бевосита дахлдор бўлган жиноятчилик сабабларининг энг қизиқарли ва замонавий назарияларидан би­ридир.
Сиёсий иқтисодчи Гарри С.Беккер биринчилардан бўлиб криминология классик мактабининг қуйидаги далилларини тиклади: одам унинг мотивацияси бошқа одамлар мотивацияси­дан фарқ қилганлиги учун эмас, балки ўз ҳаракатларининг сарф-харажатлари ва фойдали томонларини таҳлил қилиб, ўз қарорларини қабул қилиш учун бошқача хулосалар чиқарганли­ги учун жиноятчига айланади. Жиноятчи мутлақо оқилона қа­рор қабул қилади. У ўз ахборот имкониятлари доирасида ўзи­нинг имкониятларини текшириб кўради ва энг кам харажатлар­да ва айниқса, камроқ жазога тортилиш хавфи билан кўпроқ шахсий наф кўришни ваъда қилган ҳаракатни танлайди.
Бошқа сиёсий иқтисодчи Исаак Эрлих фикрига кўра, жино­ятчилар бундай имкониятларга жиноятчиликка мойил бўлмаган одамлар билан бир хилда муносабатда бўлади. Жиноий жазога лойиқ қилмишларни, айниқса, мулкий жиноятларни улар «бо­зордаги нормал операциялар» каби содир этадилар. Жиноят­нинг оғирлик даражаси мускул кучи ва харажатларга қараб аниқланади. Ҳар бир жиноятчи харажатлар ва кўрилиши мум­кин бўлган нафни шундай таҳлилдан ўтказади. Исаак Эрлих фикрига кўра, жиноий қилмишларнинг «яширин бозори» ҳуқуқ­бузарлар хулқ-атворини тартибга солади ва мувофиқлаштиради. Боз устига, мазкур бозор жиноятлардан жабрланувчиларнинг хулқ-атворини, шунингдек ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолиятини ҳам тартибга солади.
Бундан ташқари, И.Эрлих фикрига кўра, жиноятлардан жабрланиши мумкин бўлган шахслар ҳар хил эҳтиёт чоралари ёрдамида ўзларини жиноятлардан ҳимоя қиладилар. Бундай эҳ­тиёт чоралари қаторига, масалан, қўриқлаш сигнализацияси ўрнатиш, сейф харид қилиш билан боғлиқ харажатларни кири­тиш мумкин. Кўрсатиб ўтилган объектларга тажовуз қилиш им­кониятларининг чекланиши жиноий қилмишларни муваффақи­ятли амалга ошириш харажатларини кўпайтиради. Пировард натижада жиноятни даромадлар тенгсизлиги вужудга келти­ради, деб таъкидлайди иқтисодчи. Бу тенгсизликка барҳам бе­риш учун маълумот олиш, бандлик ва етарли даромад олиш им­кониятларини жамиятнинг барча вакиллари учун тенглаштириш зарур.
Вестфалия университети криминология институтининг раҳ­бари Ганс Иоахим Шнайдер жиноятчилик сабабларининг уч иқ­тисодий назариясини қайд этади:
1) депрессия назарияси – конъюнктура юқори бўлган даврда жиноятчилик камаяди, иқтисодий депрессия даврида эса – ку­чаяди;
2) экспансия назарияси – иқтисодиёт ўсиши билан жиноят­чилик ҳам ўсиб боради, иқтисодий ўсиш пасайиши билан эса – пасаяди;
3) депрессия ва экспансиянинг уйғунлик назарияси – иқтисо­диёт юксалган ва пасайган пайтларда жиноятчиликнинг ўсиши рўй беради²⁵.
Жиноятчилик сабабларига нисбатан асосий ёндашувларнинг қисқача таҳлилидан умумий хулоса тариқасида қуйидагиларни қайд этиш мумкин.
Ҳар қандай ҳодиса серқиррадир. У минглаб боғланишлар ва ўзаро таъсирларга эга. Жиноятчилик ҳам, унинг сабаблари ҳам бундан мустасно эмас. Боз устига, улар энг мураккаб ҳодиса­лардир.
Буни тан олиш уларни кўп томонлама тушунтириш имко­нияти ва зарурлигини назарда тутади. Шу сабабли юқорида қайд этиб ўтилган барча назариялар яшаш ҳуқуқига эгадир.
Жиноятчилик сабаблари муаммосига ҳар хил ёндашувлар илгари сурилиши мумкин. Вазифа ҳар хил омиллар йиғиндиси­да ҳар бирининг ўрни ва ролини аниқлаш, уларни изчил бир ти­зимга солишдан иборатдир. Аммо бунинг учун, албатта, жуда истеъдодли «меъмор» зарур.
Шу билан бирга, кўрсатилган омилларнинг замон ва маконда ўзаро таъсирга киришиш, нафақат барча жиноятларга (умумий) ва муайян жиноятларга (хусусий) нисбатан, балки жиноятлар­нинг муайян тоифаларига нисбатан (махсус) намоён бўлиш ме­ханизмини (шаклларини) аниқлашга ҳаракат қилиш лозим.