1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

Жиноятчилик сабабларининг социологик назариялари. Жиноятчилик сабабларига нисбатан социологик ёндашувлар асосан XVIII-XIX асрлар оралиғида шаклланди. Ушбу таъли­мотларнинг асосий хусусияти шундан иборатки, улар аввало эк­зоген омилларга ва уларнинг кўплигига эътибор беради.
XVI асрдаёқ Томас Мор ўзининг «Утопия» асарида инглиз жамиятида жиноий хулқ-атвор айрим шахсларнинг қашшоқли­ги ва айрим шахсларнинг паразитик турмуш тарзи билан бирли­гидан келиб чиққан эди.
Кампанелла (XVII аср) «Қуёш шаҳри» асарида жиноятчилик кўпчилик одамларнинг қашшоқлиги билан боғлиқлигини, жа­миятни одиллик ва жамият аъзоларининг тенглиги принципла­рида қайта қуриш зарурлигини таъкидлайди.
А.Морелли «Табиат кодекси»да инсон табиатан камчилик-қусурлардан холи туғилишини қайд этади.
Ж.П.Марат (1743-1793), А.Н.Радишчев (1749-1802) асарла­рида жиноятчилик бир одамнинг бошқа одамга зулм ўтказиши, жамиятдаги зўравонлик, адолатсизлик билан боғланади.
Ж.П.Марат ўзининг «Жиноят қонунчилиги режаси» (1789) асарида асосан жиноятчилик ижтимоий-иқтисодий омиллар би­лан боғлиқлиги тўғрисидаги ғояни ривожлантирди. У жамиятда ҳукм сураётган камчилик вакиллари томонидан содир этилади­ган жиноятларни қайд этиб ўтди.
Рус мутафаккири ва демократи А.Н.Радишчев ўзининг «Пе­тербургдан Москвага саёҳат» ва «Қонун-қоидалар тўғрисида» номли асарларида жиноятчилик жамият қурилиши хусусияти, Россиядаги крепостнойлик тузумининг ижтимоий-иқтисодий шарт-шароити билан боғлиқ эканлигини таъкидлади. Бундан ташқари, у жиноятчилик сабабларини статистик маълумотлар негизида ўрганиш дастурини махсус ишлаб чиқди.
Социалист-утопистлар жиноятчилик сабабларини шахсий мулкнинг мавжудлиги ва адолатсизлик билан боғлайдилар. А.Сен-Симон (1760-1858) асарларида жиноятчиликнинг одам­лар турмуш шароити замирида яширин туб сабаблари кўрсати­лади. Социалист-утопистлар чайқовчилик, судхўрлик билан боғлиқ жиноятчиликка ишора қилиб, зўравонлик ва эксплуата­ция, тарбиясизлик ва ёмон қонунлар шароитида жиноятчиликка қарши курашиш беҳуда эканлигини таъкидлайдилар. XIX аср рус демократлари А.Н.Герцен, В.Г.Белинский, Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернишевский ҳам жамиятдаги жиноят­чилик сабаблари тўғрисида шунга ўхшаш хулосаларга келди­лар.
Бельгиялик олим, социолог, статистик Адольф Кетле (1796-1874) ўз асарларида жиноятчиликнинг ижтимоий муносабатла­ри билан алоқасини тадқиқ қилди, жамиятнинг ўзи жиноятлар содир этилишига туртки беришини таъкидлади. Статистика ёр­дамида у шахс хулқ-атвори, у тарбияланган муҳит, унинг маъ­лумоти ва ҳоказолар ўртасидаги боғланишни аниқлашга ҳара­кат қилди.
Голланд криминологи Ван-Гамель (1842-1917) социологик мактаб доирасида ижтимоий омилларга, улар орасида эса – иқ­тисодий шарт-шароитларга (айниқса, бойиш иштиёқига) алоҳи­да эътибор берди.
Немис криминалисти Лист (1851-1919) жиноятчиликка на­фақат жамиятнинг иқтисодий шароитлари, балки уруш, алкого­лизм, баъзи бир урф-одатлар ва удумлар, тарбиядаги қусурлар ва проституция ҳам таъсир кўрсатишини таъкидлади.
Бельгиялик криминолог Бонгер (1876-1940) жиноятчиликни аввало ижтимоий тузум маҳсули деб тавсифлади. Бундан ташқари, у болалар меҳнати, узун иш куни, иқтисодий танглик­лар, рўзғордаги камчиликлар каби ижтимоий омилларни ҳам жиноятчилик омиллари сифатида қайд этди.
Америкалик криминолог Верон Фокснинг «Крминологияга кириш» асарида жиноий хулқ-атвор онтологиясининг баъзи бир иқтисодий назариялари, «табақалаштирилган боғланиш», «суб­маданиятлар», «нейтраллаштириш», «дрейф», «сигмация» наза­риялари, ниҳоят, жиноятчилик сабабларини экологик асослан­тириш назариялари кўриб чиқилади.
Хўш, уларнинг бир-биридан фарқи нимада?
Э.Дюркгеймнинг юқорида қайд этиб ўтилган «аномия» наза­рияси Р.Мертон таклиф қилган америкача вариантида жиноят­чиликни ижтимоий ахлоқнинг завол топиши, жамият институт­лари ижтимоий-сиёсий жиҳатдан инқирозга учраши, бунинг на­тижасида шахс жамиятга қарши исён кўтариши ёки ўз жонига суиқасд қилиши билан тушунтиришга ҳаракат қилади.
Америкалик криминолог Эдвин Сатерленд (1883-1950)нинг «табақалаштирилган боғланишлар» назарияси жиноятчилик са­бабини жиноий хулқ-атворга ўргатиш натижаси сифатида тал­қин қилади. У илгари сурган назарияга асосан, жиноий хулқ-атвор шахс муҳитида қонунбузарликка туртки берувчи мезон­лар қонунга бўйсунишга мажбур қилувчи мезонларга қараганда устунроқ эканлигининг оқибатидир.
Криминологияга оид таълимотлар тарихида жиноятчилик сабабларининг нисбатан янги концепцияси марксизмнинг синф­лар назарияси таъсирида вужудга келди.
Н.Ф.Кузнецова фикрига кўра, салбий иқтисодий, мафкура­вий, маданий, тарбиявий, ташкилий, бошқарув, ижтимоий-психологик омиллар мажмуи жиноятчиликка сабаб бўлади¹⁷.
Л.И.Спиридоновнинг фикрича, жиноятчиликнинг алоҳида сабаблари мавжуд эмас: айни бир махсус ҳодисалар ҳар хил шароитда турли ижобий ёки салбий оқибатларни келтириб чи­қариши мумкин. Криминологиянинг вазифаси жамиятда мав­жуд ноантагонистик руҳдаги қарама-қаршиликлар одамларнинг ижтимоий хоссаларида намоён бўлиб, уларнинг у ёки бу дара­жадаги салбий хулқ-атворига қандай туртки беришини аниқ­лашдан иборатдир¹⁸.
А.А.Пионтковский жиноятчилик сабабларининг асосий маз­муни жамият аъзоларининг муттасил ўсиб борувчи эҳтиёжлари билан уларни қондириш моддий воситалари ўртасидаги қарама-қаршиликдан иборатдир, деб таъкидлайди¹⁹. С.А.Домахин эса, аксинча, ижтимоий муносабатлар ғайриижтимоий қарашлар ва жиноятларга сабаб бўлиши мумкин эмас, деган фикрни илгари суради²⁰.
В.Н.Кудрявцев ғайриҳуқуқий хулқ-атвор субъект хулқ-атво­ри ва қонун талаблари ўртасида муттасил равишда кескинла­шиб борувчи ва очиқ-ойдин конфликтга айланувчи ҳар хил қа­рама-қаршиликлар асосида ва шаклида вужудга келади ва ри­вожланади, деб ёзган эди. Унинг фикрича, бу қарама-қарши­ликлар психологик, ижтимоий ёки аралаш кўринишга эгадир²¹.
В.Н.Кудрявцев қарама-қаршиликлар мавжуд бўлган ва на­моён бўлувчи барча ҳодисалар ва жараёнларни объектив ва субъективга ажратишни таклиф қилади.
«Жиноятчиликнинг объектив сабаблари – бу ижтимоий бор­лиқдаги, одамларнинг иқтисодий ва ижтимоий муносабатлари­даги муайян қарама-қаршиликлар, ғайриижтимоий мойиллик­ларга сабаб бўлувчи қийинчиликлар ва камчиликлардир, - деб таъкидлайди у. – Объектив шарт-шароит – бу ҳуқуқбузарлик­ларнинг субъектив ва объектив сабаблари таъсирини қувват­ловчи, баъзан эса – жонлантирувчи ташкилий, ҳуқуқий, техни­кавий йўсиндаги камчиликлардир».
В.Н.Кудрявцев фикрига кўра, жиноятчиликнинг субъектив сабаблари – бу ижтимоий психология унсурлари, қусурли эҳти­ёжлар, қизиқишлар, мақсадлар, мотивлар, субъектив шарт-ша­роит эса – аҳолининг демографик ва ижтимоий-психологик ху­сусиятлари (феъл-атвори, мижози, жинси, ёши ва ҳ.к.)дир.
Аммо жиноятчилик билан боғлиқ ҳодисаларни гуруҳлашга нисбатан бошқача, янада оқилона ёндашув ҳам мумкин, деб таъкидлайди В.Н.Кудрявцев. Бу – шахс, кичик ижтимоий гуруҳ, жамоа ва умуман жамият. Мазкур ёндашувда жиноятчилик са­баблари жамият, синф, меҳнат жамоаси, кичик ижтимоий гуруҳ, шахс каби тизимлар доирасида элементларнинг номувофиқла­шуви, шунингдек мазкур тизимлар, кичик тизимлар ўртасидаги қарама-қаршиликлар тарзида амал қилади. Кўриб турганимиз­дек, муаллиф қарама-қаршиликларни фақатгина жиноятчилик манбаларидан бири деб ҳисоблайди.
Фалсафа фани вакиллари ижтимоий ва шахсий муносабатлар ўртасида қуйидаги қарама-қаршиликларни фарқлайдилар:
1) кураш билан боғлиқ қийинчиликлар айрим шахсий эҳти­ёжларни қондиришни вақтинчалик чеклаш ёки кечиктиришга мажбур қилишидан келиб чиқадиган қарама-қаршиликлар;
2) жамият ҳаётини, меҳнат ва тақсимлаш муносабатларини ва ҳоказоларни ташкил этишдаги камчиликлар билан боғлиқ қарама-қаршиликлар;
3) шахснинг шахсий интилишлари ва жамият эҳтиёжлари ўртасидаги қарама-қаршиликлар²².
Шахс ва жамият ўртасидаги энг кескин тўқнашувлардан би­ри бўлган жиноятчилик жамиятда мавжуд ижтимоий қарама-қаршиликлар билан бевосита ёки изчил боғлиқдир.
Нисбатан янги «деформациялар» назарияси «қарама-қарши­ликлар» назариясига яқин туради.
А.Номоконов ҳар қандай қарама-қаршиликларни эмас, балки ижтимоий тараққиётга тўсқинлик қилувчи қарама-қаршилик­ларнигина жиноятчилик манбаи деб ҳисоблайди. Бундай қара­ма-қаршиликларни у «жамият ҳаётидаги деформациялар» деб номлашни таклиф қилади.²³ Унинг фикрича, муайян микро­муҳитда, шахснинг турмуш тарзи ёки ҳолатида намоён бўлувчи «деформациялар мажмуи» муайян жиноятларга сабаб бўлади.
Профессор В.С.Устинов А.Номоконов асарига ёзган тақри­зида ҳар қандай қарама-қаршиликлар жиноятчилик манбаи бў­лиши мумкинлигини таъкидлайди, чунки жамият тараққиётига имконият яратувчи омиллар жиноятчиликка қаршилик кўрса­тувчи омилларга кўп жиҳатдан қарама-қарши бўлиши мумкин (тенг тақсимлаш жиноятларнинг олдини олишга кўмаклашади, лекин иқтисодий тараққиёт йўлига ғос бўлади; демократия фуқаронинг хулқ-атвор вариантларини танлаш чегараларини кенгайтириб, жиноятчиликнинг ривожланишига имконият яра­тиши мумкин; қўрқувга асосланган тоталитаризм жиноятларни камайтиради, лекин турғунликка сабаб бўлиши мумкин). Нима маъқуллигини жамиятнинг ўзи ҳал қилади.
Маданият етишмаган тақдирда демократия жуда кўп камчи­ликларга эга бўлади. Бироқ, юксак маданият, ҳуқуққа ҳурмат, моддий неъматлар етарлилиги билан муштарак демократия жу­да кучли антикриминоген омил бўлиб хизмат қилади. Лекин, ҳатто биринчи кўринишда ҳам демократия нафақат иқтисодиёт, балки инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун ҳам тоталитаризм­га қараганда афзалроқдир, деб таъкидлайди В.С.Устинов.
Профессор В.С.Волков ғайриижтимоий хулқ-атвор деформа­циясининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, жи­ноятчилик сабаблари ва шартларини уч гуруҳ (комплекс)га аж­ратишни таклиф қилади:
а) жамият ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари билан боғлиқ сабаблар ва шартлар;
б) шахснинг жамиятга интеграциялашуви, унинг ижтимоий-психологик ўзига хосликлари билан боғлиқ сабаблар ва шарт­лар;
в) ижтимоий муносабатларни ижтимоий-ҳуқуқий тартибга солиш ва ҳуқуқий тартиботдаги, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишдаги камчиликлар билан боғлиқ сабаблар ва шартлар²⁴.