1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

Психологик назариялар. Жиноятчилик омилларининг пси­хологик назарияси ҳозирда энг кенг тарқалган ва нисбатан из­чил назариялардан биридир. Бу ерда мазкур назариянинг икки муҳим йўналиши – психопатик ва психоаналитик йўналиш­ларни қайд этиш мумкин.
Биринчи йўналиш шахснинг жиноят содир этишга психопа­тик тарзда мойиллигидан, яъни руҳий соғлиқ хусусиятидан ке­либ чиқади. Немис психиатри Курт Шнейдер ўзининг «Психо­патик шахслар» асарида психопатларнинг 10 типини қайд этиб ўтган. Унинг фикрича, шу типлардан камида 7 таси ғайриижти­моий қилмиш содир этишга муайян даражада мойилдир (хусу­сан, меланхоликлар ва холериклар).
Бошқа бир немис психиатри Эрнест Кречмер (1899-1964) жиноятчиларнинг қуйидаги типларини фарқлайди: пикник тип (катта гавдали, калта оёқли одамлар); лепотосомик ёки астеник тип (узун бўйли, оғирлиги унча катта бўлмаган одамлар); дис­пластик тип (умумий ривожланишда муайян аномалиялар мав­жуд одамлар); атлетик тип (танаси пропорционал жиҳатдан яхши ривожланган одамлар). Бироқ, Э.Керчмер ўз таснифида антропологик назария ғояларига, хусусан, жиноятчиларни таш­қи белгиларига қараб тавсифлаш ғоясига яқинлашади.
Австриялик психиатр Зигмунд Фрейд (1856-1940) ишлаб чиққан психоаналитик назария ҳам ўзининг жуда кўп издошла­рини топди (ва ҳозир ҳам топмоқда). Унинг «Тушлар таъбири» деб номланган асосий асари 1900 йилда эълон қилинди. Ўзи­нинг шу ва кейинги тадқиқотларида З.Фрейд шахс ички дунёси тузилиши, унинг эҳтирослари ва бурч туйғуси ўртасидаги тўқ­нашувлар, маънавий кечинмаларнинг сабаблари, инсоннинг ўзи ва ўзини қуршаган муҳит ҳақидаги қарашлари билан боғлиқ муҳим масалаларни ёритиб берди.
Фрейднинг мухолифлари «пансексуализм» деб номлаган асосий ёндашуви қуйидагичадир. У истерия касаллигига чалин­ган беморларни, асосан қўрқув, таъсирчанликни йўқотиш, иш­таҳасизлик, шахснинг иккиланиши, галлюцинациялар, спазмлар ва ҳоказо симптомлар (фобия)га эга бўлган аёлларни ўрганиш жараёнида инсон хулқ-атворини ҳаракатлантирувчи икки му­ҳим инстинкт – ўзини ўзи асраш инстинкти ва сексуал инстинк­тни қайд этди. Бунда у сексуал инстинкт (либидо)ни ўз психо­анализ назариясига байроқ қилиб олди. Унинг фикрига кўра, онгсиз соҳаси «либидо»га тўлиқ бўлиб, лаззатланиш принципи­дан бошқа ҳеч нарсани билмайди. Онг ижтимоий тақиқлар таъсирида лаззатланиш эркинлигини чеклашга тайёр бўлганли­ги туфайли, либидо энергияси ташқарига чиқиш учун «айлан­ма» йўлларни излашга мажбур бўлади. У ақлий, ҳатто тана ре­акцияларида – нафақат беозор, балки патологик реакцияларда, чунончи: психоневроз, истерия ва ҳоказолар кўринишида ва пи­ровард натижада ғайриҳуқуқий қилмишларда намоён бўлади.
Шундай қилиб, Фрейднинг психоанализ назариясига асосан, сексуал (жинсий) эҳтиёжни қондириш инсон хулқ-атворининг асосий ёки ҳал қилувчи омили ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, унинг қондирилиши руҳий соғломлик негизини таш­кил этади, унинг қониқмаслиги эса ғайриижтимоий қилмишлар кўринишини касб этиши ҳам мумкин бўлган оғир асабий ва руҳий касалликларни келтириб чиқаради.
Фрейд таълимоти Эмил Дюркгейм (1858-1917) асарларида (хусусан, «Одам ўлдириш: нормапатология» китобида) аниқ кўриниш касб этди. Унинг фикрига кўра, ҳар қандай одам ўз эҳ­тиёжлари тўла қондирилган ҳолдагина яшай олади. Одамнинг озиқ-овқат, кийим-кечакка бўлган эҳтиёжларини, унинг жинсий майлини тизгинлаш мумкин эмас, уларни фақат жамият чекла­ши мумкин. Аммо жамият шахсий эҳтиросларни тийиб туришга қодир эмас, чунки унинг ўзида беқарорлик омили мавжуд. Би­нобарин, ҳар қандай жамиятда жиноятчилик нормал ҳодисадир, шу боис фақат патологик ҳодисаларга қарши курашни ташкил этиш лозим. Француз социологи Эмил Дюркгейм ўзининг ушбу назариясини «аномия» деб номлади.
Фрейдизм ғоялари Зигмунд Фрейд ҳаётлик пайтдаёқ қаттиқ танқид қилинди. Фрейднинг илк мухолифлари А.Адлер ва К.Юнгдир.
А.Адлер жинсий эҳтиёжни қондириш усули муайян шахс­нинг турмуш тарзи билан белгиланади, зотан, инсон жинсий эмас, балки ижтимоий мавжудот, унинг асосий эҳтиёжи – ўзини ўзи тартибга солишдир, деган ғояни илгари сурди. Аммо Адлер Фрейднинг жинсий онглизлигини ҳокимиятга онгсиз тарзда ин­тилиш билан алмаштирди. Ўз назариясини Адлер «шахсий пси­хология» деб номлади. Ушбу назария замирида бола ўз ҳаёти­нинг дастлабки йилларида ўзлаштирадиган ва умрбод ўзга­ришсиз қоладиган «турмуш тарзи» ётади. Адлернинг фикрича, бола «баркамоллик»ка эришиши учун унга тўла эркинлик бе­риш лозим.
Бу ғоя айрим мамлакатларда рўёбга чиқарилган. Бола 5 ёшга тўлгунга қадар унга ҳеч нарса ман этилмайди, ҳамма нарсага рухсат берилади ва фақат шу ёшдан кейин нима мумкин-у, нима мумкин эмас деган саволлар туғилади.
К.Юнг Фрейднинг юқорида қайд этилган ғояларини «субли­мация», «Эдип комплекси» сифатида рад этди, онгсизлик физи­кадаги «тугал шакл»га кириш ёки мувозанат ҳолатини эгаллаш мақсадида бир турдан бошқа турга ўтувчи энергияни эслатиши­ни исботлашга ҳаракат қилди. Юнг кўпчилик учун умумий бўлган «коллектив онгсизлик» ғоясини илгари сурди. Юнгнинг «аналитик психологияси»да шахсларнинг типларини аниқлашга катта аҳамият берилади. Унинг типологияси замирида одамлар­нинг ўзи ва бошқалар ҳақидаги фикрлари ётади. Ушбу мезонга кўра Юнг одамларни икки типга: ўзига («ичга») қараб мўлжал олувчи ва бошқаларга («сиртга») қараб мўлжал олувчи одам­ларга ажратади.
К.Хорни ва Э.Фроммнинг америкача фрейдизми ҳам, ҳатто руҳий касалликларни инқилобий салоҳият, ҳокимият функция­си (милиция, соғлиқни сақлаш ва ҳ.к.)ни эса – тараққиётга тўсқинлик воситаси сифатида талқин қилувчи фрейдоманизм ҳам неофрейдизм йўналишига мансубдир. Ички онгсиз кучлар – майллар инсон хулқ-атворини ҳаракатлантирувчи куч­дир, деган ғоя неофрейдизмнинг барча янги оқимларида сақла­ниб қолаётир.
Француз олими Габриэль Тард (1843-1904) ишлаб чиққан на­зарияни жиноятчилик сабаблари ҳақидаги психологик таъли­мотларнинг ўзига хос тармоғи деб ҳисоблаш мумкин. У, жиноят ижтимоий ҳодиса, лекин унинг замирида инсон руҳий фаолия­тининг алоҳида кўринишлари, хусусан, бировга тақлид қилиш ва бошқаларга таъсир кўрсатиш қобилияти ётади, деган ғоядан келиб чиқади. Тақлид қилиш ва таъсир кўрсатиш одамларни қаттиқ ўзига тортади ва шу тариқа шахснинг хулқ-атворига таъсир этади. Тақлид қилиш назарияси айрим тадқиқотларда «ўргатиш» назарияси деб ҳам номланади. Габриэль Тард бу на­зариянинг уч қонунини кашф этди: 1) Ўзаро яқин муносабатда бўлган одамлар бир-бирининг хулқ-атворини тез ўзлаштиради. 2) Ёшлар ўзидан катталарга, камбағаллар – бойларга, деҳқонлар – аристократларга тақлид қилади. 3) Олдинги хулқ-атвор янги хулқ-атворга ўрин бўшатади, Г.Тард фикрича, тақлидни модага ўхшатиш мумкин. Инсоният тараққий этиши билан жамиятда тақлиднинг таъсир доираси кенгаяди, бинобарин, одамлар со­дир этувчи жиноятлар сони ҳам кўпайиб боради.