1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

4-мавзу. ЖИНОЯТЧИНИНГ ШАХСИ ТУШУНЧАСИ, УНИНГ ТАРКИБИ ВА КРИМИНОЛОГИК ТАВСИФИ

1. Шахс умумий тушунчаси

2. Жиноят субъектининг шахси ва унинг таркиби
3. Жиноятчиларни таснифлаш


4.1. Шахснинг умумий тушунчаси

Ерда инсоннинг пайдо бўлиши ва унинг Қуёш системасига кирувчи бошқа сайёраларда мавжудлик имконияти ҳақида баҳс ҳозирга қадар давом этмоқда. Диний ёндашувларга кўра, палео­нтологияга оид солномалар инсоннинг эволюцион келиб чиқи­шини тасдиқламайди.

Эволюционистлар асосан Чарльз Дарвин таълимоти вужудга келган пайтдан бошлаб тубан (бир ҳужайрали) организмлар ас­та-секин мураккаб ва ўта мураккаб организмларга, сўнгра май­мунларнинг муайян турларига ва ниҳоят одамга айланганлиги­ни исботлашга ҳаракат қиладилар. Ақлли homo sapiens компью­тер оламини забт этган ҳозирги одамнинг илк аждоди бўлса, ажаб эмас.
Одамда онг мавжудлигининг ўзи уни шахс сифатида тавсиф­ламайди.
Боз устига, «шахс» категориясини ҳар қандай бир фан дои­расида мукаммал таърифлаш мумкин эмас. Шахсни инсон би­лимларининг муайян тармоқлари ўрганар экан, улар юқорида зикр этилган муаммонинг муайян бир жиҳатинигина ҳал қила­ди, деган фикрга қўшилиш лозим.
Одамни жуда кўп фанлар – педагогика, тиббиёт, биология, физиология, психология, ахлоқ, социология, эстетика, ҳуқуқ, фалсафа ва бошқалар ўрганади, лекин ҳар бир фан унга ўзига хос тарзда қизиқади.
Масалан, ахлоқ шахсни моддий бойликлар эгаси ва яратув­чиси сифатида ўрганади.
Психология шахсга унинг руҳий фаолияти нуқтаи назаридан тавсиф беради.
Социологияда шахс ижтимоий муносабатларнинг муайян шакли, юриспруденцияда эса – муайян ҳуқуқлар ва юридик мажбуриятлар ташувчисидир.
Шахсга энг умумий таърифни фалсафа – табиат, жамият ва билишнинг умумий қонуниятлари ҳақидани фан беради. Лекин бу ерда ҳам биз жуда кўп ҳар хил талқинларга дуч келишимиз мумкин.
Неотомизм (томизм – лот., thomas – Фома) – Фома Аквин­ский (1225-1274) таълимотига асосланган католик черковининг расмий фалсафий доктринаси. 1889 йилдан у ўз Фалсафа олий институти (Лувен, Бельгия)га эгадир. Ҳозирда бу институт Не­отомизм халқаро марказига айлантирилган (Франция, Испания, Германия, АҚШда ва Лотин Америкасининг бир қанча мамла­катларида бўлимлари бор). Неотомизм намояндалари инсонни мутлақо эркин иродага эга бўлган олий мавжудот деб ҳисоб­лайдилар.
Неотомизм фалсафасига кўра, шахс ҳаётининг мазмуни фа­қат худо билан алоқа қилишдадир. Ҳар қандай тарихий жараён, кишилик жамияти ғайритабиий трансцедент кучларга боғлиқ бўлиб, улар инсонни ва унинг хулқ-атворини белгилаб беради.²⁶
Шахсни таърифлашга нисбатан ёндашувга кўра «персона­листлар» (лот. persona – шахс) неотомизмга яқин туради.
Персонализм – ҳозирги замон христиан фалсафасидаги инсон концепцияси. Персонализм шахсни бирламчи, ижодий реаллик ва олий маънавий қадрият деб, оламни эса, олий яратувчи куч – Худо ижодий фаоллигининг намоён бўлиши, деб ҳисоблайди.
Персонализм XIX аср охирларида Россия ва АҚШда шакл­ланди, кейинчалик ХХ асрнинг 30-йилларида Франция ва бошқа мамлакатларга ёйилди. Россияда персонализм ғояларини Н.А.Бердяев, А.Шестов, қисман Н.О.Лосский ривожлантирди­лар. Америка персонализмининг асосчилари Б.Боун, Ж.Гайс ва уларнинг издошлари У.Хайинг, Э.Брайтмен, Ж.Хаунсон эдилар. Ҳозирги вақтда персонализм сезиларли даражада ўз таъсирини йўқотган, унинг муаммолари феноменология, экзистенциализм, фалсафий антропология томонидан ишлаб чиқилмоқда.
Инсонни тушунтиришдаги яна бир йўналиш – фрейдизм ин­сон борлиғини вужудга келтирган асосларни аниқлашга ҳаракат қилди. Айниқса, инсон шахси таркибининг асосий компонент­лари, элементларини аниқлаб беришга, киши хулқ-атвори, ха­рактерининг юзага келиши сабаблари, индивид турмуш тарзи принципларининг ҳосил бўлишини тушунтиришга интилди. Фрейдизм намояндалари фикрига кўра, инсон шахсида бўла­диган ўзгаришлар борлиқнинг ўзига хос, муҳим хусусият ва хоссаларга эга бўлган шаклидир. Фрейднинг психоанализ услу­бига мувофиқ, инсон шахси учта асосий компонентдан ташкил топади. Ид, Эго ва Суперэго бирлашиб, бир бутун инсон шах­сини вужудга келтиради.
«Шахс» тушунчасига нисбатан социологик ёндашувлар ай­ниқса кенг тарқалгандир. Социология одамга аввало ижтимоий мавжудот сифатида қарайди. Ҳақиқий илмий таҳлил одамнинг моҳиятини очишга ҳаракат қилиши лозим. Инсон – моддий оламнинг узвий қисмидир. Ўзи яшаётган табиий муҳитга мос­лашиб оладиган ҳайвонлардан фарқли ўлароқ, одам ижтимоий организм, уюшган ижтимоий куч сифатида табиатга муайян да­ражада қаршилик кўрсатади, ўзи яшаётган муҳитни ўзгартира­ди, уни ўз эҳтиёж ва манфаатларига мослаштиради. Инсон та­биат билан яшайди. Табиат – инсон танасидир.
Инсоннинг табиий мавжудот сифатида ҳайвондан фарқи шундаки, у онгли, фаол мавжудотдир. Шу сабабли у, олдиндан қўйилган мақсадларга мувофиқ, табиатдан ўз эҳтиёжларини қондириш учун фойдаланиш билан бир вақтда, уни ўзгартира­ди. Шу маънода инсон нафақат атроф муҳит маҳсули, балки унинг бунёдкори ҳамдир.
Инсонда онгнинг мавжудлиги унинг ижтимоий ва биологик жиҳатлари ўзаро нисбатини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга­дир. Зотан, онг – ижтимоий маҳсулотдир. Онг инсоннинг объ­ектив борлиқни акс эттириш шакли, одамнинг бошқа одамлар билан объектив муносабатларини акс эттириш шакли сифатида амал қилади. Бинобарин, ушбу муносабатлар ўз манбаига кўра ижтимоий хусусиятга эгадир.
Шахс – алоҳида киши, ижтимоий-ахлоқий моҳиятни ўзида мужассамлаштирган индивиддир. Бу тушунча барча ижтимоий-гуманитар фанларда ўз предмети нуқтаи назаридан ишлатилади. Шахс ҳақида хилма-хил талқинлар бор. Шахс – биофизиологик, ижтимоий, маънавий, ахлоқий ва эстетик фазилат ва хислатлар­нинг яхлит бир бутунликка айланиши ҳамда муносабатлар ти­зими билан қамраб олинишидир.
Шахснинг шаклланишида қуйидаги омиллар қатнашади: 1) биологик (насл); 2) табиий муҳит; 3) маданий муҳит; 4) ижтимоий тажриба; 5) одамлар билан муносабат.
Шахснинг биофизиологик жиҳати овқатланиш, жойлашиш, жинсий алоқаларга киришиш, бола туғилиши каби индивидуал фаолияти билан боғлиқ ҳодисалардир. Шахснинг шаклланиши­га табиий алоқадор буюм ва алоқалар олами физик муҳит деб аталади. Шахс маданийлашган жонзот; ижтимоий-тарихий таж­рибага эга бўлган муайян авлод вакили; одамлараро муносабат­лар субъекти бўлиши ҳам мумкин. Бу уч омил ҳам шахс ҳаёти ва фаолиятида муҳим аҳамият касб этади.
Ижтимоий муносабатлар доирасидан ташқарида инсон шахс бўла олмаслиги шубҳасиз. Аммо шахснинг ижтимоийлашуви даражаси ҳар хил бўлишини ҳам инкор этиш мумкин эмас. Ма­салан, эмизикли ёшдаги болалар фақат потенциал шахслардир. Ҳайвонлар галасида яшаб катта бўлган ва сўнгра одамлар жа­миятига қўшилган, лекин унга мослаша олмаган одамлар шахс саналиши мумкин эмас.
Ҳар қандай ижтимоий-сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий ўзга­ришларга бефарқ бўлган руҳий касалларни ҳам шахс деб ҳисоб­лаш мушкул. Ижтимоий ҳаёт тажрибасини ўзлаштирган, ўз иж­тимоий позициясини ишлаб чиққан, ижтимоий муносабатлар ташувчиси ва бунёдкори сифатида амал қилувчи одамгина шахс ҳисобланади.
Нерв системаси тури, мижоз, ирсий хусусиятлар каби жиҳат­лар шахсни тавсифлашда иккинчи даражали роль ўйнайди, чун­ки улар муайян ижтимоий функцияларни бажаради.
«Шахс» тушунчаси инсоннинг ижтимоий фойдали меҳнатга муносабатини, инсон ижтимоий ривожланиш учун зарур бўлган хоссаларни шакллантириш учун ўзи устида қандай ишлашини муқаррар тарзда қамраб олади.
Меҳнатга, ўз ҳуқуқларидан фойдаланишга, ўз бурчларини бажаришга муносабат шахснинг жамиятдаги аҳамияти даража­сини белгилайди. Шу сабабли ўз фаолияти билан ижтимоий та­раққиётни жадаллаштирувчи шахслар илғор, тараққийпарвар шахслар сифатида таърифланади. Ва аксинча, тараққиёт йўлида тўғаноқ бўлувчи, фақат ўзининг тубан эҳтиёжларини қондириш билангина кифояланувчи одамлар қолоқ ва ҳатто реакцион шахслар ҳисобланади.
Инсоннинг биологик табиатини инкор этиш мумкин эмас, аммо биологик омил шахс моҳиятини ёритиб бера олмайди. У инсон шахси ривожланишини ҳаракатлантирувчи куч эмас, балки унинг шартларидан биридир. Муайян биологик асосларда баъзан ижтимоий шарт-шароитлар таъсирида жиддий ўзга­ришлар рўй беради.
Шундай қилиб, инсон шахси – табиий ва ижтимоий, моддий ва маънавий фазилатлар ва хислатларнинг мураккаб уйғунлиги­дир. Шахс – ўз шахсий (индивидуал) ва жамиятдан олинган иж­тимоий тажрибага эга бўлган ҳаракатчан тизимдир. Мазкур тажриба шахснинг ўзини қуршаган муҳитга муносабатида, унинг ҳис-туйғулари ва хулқ-атворида ўз аксини топади. Шахс – одамнинг онги, сезгилари ва хоҳиш-иродасини шаклланти­рувчи ижтимоий муносабатларнинг муайян борлиғидир. Шу муносабатларнинг (энг аввало иқтисодий, ишлаб чиқариш му­носабатларининг) етуклик даражаси одам шахсининг етуклик даражасини белгилаб беради.
Шахс таркиби тўғрисидаги масала муҳим методологик масалалардан биридир.
Социологияда шахснинг камида уч муҳим таркибий элемен­ти фарқланади:
1) шахснинг жамиятдаги ижтимоий ҳолати, аввало унинг ишлаб чиқаришга муносабати – ишлаб чиқариш муносабатлари тизимида шахснинг ўрни, қайси ижтимоий табақага мансубли­ги;
2) шахс қайси функция ва ролларни бажариши;
3) шахс ҳаёти ва фаолияти мотивларининг, манфаатлар (иж­тимоий, шахсий), эҳтиёжлар (моддий, маънавий) тизимининг хусусияти, яъни шахснинг мойилликлари.
Жиноят субъекти шахсини ўрганиш замирида юқорида қайд этилган умумий асосий қоидалар ётиши лозим.