1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

Бевосита профилактика жиноятни келтириб чиқариши мумкин бўлган сабаблар ва шарт-шароитни аниқлаш ва барта­раф этишдан иборат. Рецидивни профилактика қилиш такро­ран жиноят содир этишга имконият яратувчи шарт-шароит ва сабабларни аниқлаш ва бартараф этишни назарда тутади. Жи­ноятларни вақт белгисига кўра профилактика қилишнинг учала тури ҳам жиноятларнинг муайян гуруҳлари ва турларини про­филактика қилишга нисбатан қўлланилиши мумкин.
Криминологияга оид адабиётларда жиноятлар профилакти­касини даражаси, мақсадлари, мазмуни ва бошқа кўрсаткичлар­ига кўра таснифлаш таклиф қилинади. Жиноятлар профилак­тикасини даражасига кўра таснифлаш нисбатан кенг тарқал­ган. Бунда профилактика фаолиятининг уч даражаси: жамият (олий даража), ижтимоий гуруҳлар ва жамоалар (ўрта дара­жа) ва индивидуал (қуйи даража) фарқланади.
А.Б.Сахаров жиноятлар профилактикасининг икки даража­сини – умумижтимоий ва махсус криминологик даражаларини фарқлайди. В.Д.Филимонов жиноятлар профилактикаси индии­видуал даражада ва туман, шаҳар, вилоят, республика ёки бутун мамлакат даражасида амалга оширилишини таъкидлайди.⁴⁴
А.И.Алексеев жиноятлар профилактикасининг тўрт даража­дан иборат кенг системасини таклиф қилади:
1) биринчи даража умумий ва махсус профилактика чора-тадбирларини (жиноятлар профилактикасини) қамраб олади;
2) жиноятларнинг олдини олиш ва уларни тўхтатиш профи­лактика фаолиятининг иккинчи даражани ташкил этади;
3) учинчи даражада умумий ва индивидуал профилактика тадбирлари амалга оширилади;
4) илгари судланган ва судланмаган шахсларга нисбатан ин­двидуал профилактика чора-тадбирлари профилактика фаолия­тининг тўртинчи даражани ташкил этади.⁴⁵
Профилактика фаолиятининг мазмунига кўра, унинг икки тури: умумижтимоий ва махсус криминологик профилактика фарқланади.
Умумижтимоий профилактика ҳуқуқбузарликларнинг са­баблари ва шарт-шароитларини аниқлаш, уларни бартараф этиш ёки нейтраллаштиришга, бошқа ғайриижтимоий қилмиш­ларга қарши курашишга, фуқаролар ва мансабдор шахсларни қонунга ҳурмат руҳида тарбиялашга, ижтимоий ахлоқ қоидала­рини бузувчиларни қайта тарбиялашга қаратилган ижтимоий-сиёсий, ташкилий, ҳуқуқий ва тарбиявий тадбирларни қамраб олади.