1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

6-мавзу. ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ СОҲАСИДАГИ ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК

1. 
   Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида БМТ йўналиши­даги xалқаро ҳамкорлик
   
2. 
   Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида xалқаро ноҳукумат ташкилотлари йўналишидаги xалқаро ҳамкорлик
   
3. 
   Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида Интерпол йўнали­шидаги xалқаро ҳамкорлик
   

8.1. Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида БМТ
йўналишидаги xалқаро ҳамкорлик

Россиялик криминолог В.В.Лунеев қиёсий криминологияни криминология фанининг жиноятчиликнинг умумжаҳон, минта­қавий ва миллий xусусиятларни ва бошқа ўзига xос xусусият­ларини, унинг сабабий негизини ва унга қарши кураш чорала­рини, шунингдек жиноятчиликнинг келиб чиқиши, шарт-ша­роитлари ва уни олдини олиш йўллари ҳақидаги асосий наза­рияларни қиёсий ўрганувчи соҳаси сифатида таьрифлаган.

Қиёсий криминологиянинг предмети таркибига:

• 
  қиёсий жиноятчилик;
  
• 
  жиноятчилик сабаблари ҳақидаги қиёсий назариялар;
  
• 
  жиноятчиликка қарши кураш соҳасида xалқаро ҳамкорлик киради.
  

Жиноятчиликка доир дастлабки қиёсий тадқиқотлар 1901 йилда Италия, Франсия, Испания, Австрия, Германия, Англия, Шотландия ва Ирландияда ўтказилган, 1911 йилда эса xалқаро қиёсий тадқиқотлар учун ягона кўрсаткичлар тизими таклиф қилинди. Бу тизим кейинчалик таҳлил қилинувчи маьлумотлар­нинг қиёсийлигини ошириш нуқтаи назаридан такомиллашти­рилди.
Қиёсий усуллар ишлаб чиқилганидан сўнг бир қанча қиёсий таҳлиллар ўтказилди, шунингдек, Халқаро статистика институ­ти ва Халқаро жиноят ҳуқуқий ва пенитенсиар комиссия ўрта­сида ҳамкорлик йўлга қўйилди. Утган асрнинг 30-йилларида улар томонидан турли мамлакатлардаги жиноят статистикасини қиёсий ўрганиш учун Аралаш комиссия ташкил қилинди. 1937 йили бу комиссия турли мамлакатларнинг ҳукуматларига xалқа­ро жиноят-статистика тадқиқотлари дастурини юборди. Иккин­чи жаҳон уруши даврида бу фаолият вақтинча тўxтатилди.
Уруш тамом бўлганидан сўнг мазкур вазифа билан БМТ шуғуллана бошлади. 1950 йили БМТ Бош Ассамблеяси ҳар беш йилда БМТнинг жиноятчиликнинг олдини олиш ва ҳуқуқбузар­ларга нисбатан муносабат бўйича xалқаро конгрессларини чақи­ришнинг зарурлиги ҳақида резолюсияни қабул қилди. Собиқ СССР БМТ конгрессларида 1960 йилдан иштирок эта бошлади.
БМТ Бош Ассамблеяси 1972 йил 18 декабрда ўзининг 3021-сонли резолюциясини қабул қилди. Унда БМТга аьзо бўлган давлатларга ўз мамлакатларидаги жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қарши курашнинг аҳволи ҳақида Бош котибга аxборот бериб бориш таклиф қилинди.
1976 йилда БМТ аьзо-давлатларга сўровнома юборди ва унга мувофиқ 1970-1975 йилларда рўйxатга олинган жиноятларнинг умумий сонини акс эттириш ҳамда уларни жиноятларнинг ўн тури (қасддан одам ўлдириш, шаxснинг соғлиғи ёки шаьнига қарши тажовуз, жинсий жиноятлар, одам ўғирлаш, талончилик, ўғрилик, фирибгарлик, гиёҳвандлик воситалари билан қонунга xилоф равишда савдо қилиш ва ҳ.к.) бўйича маьлумотлар бе­ришни сўради. 64 давлатнинг ҳукуматидан жавоблар олинди. Жавобларни таҳлил қилиш натижалари Жиноятчиликнинг би­ринчи обзори деб номланди ва унинг натижалари Бош котиб­нинг БМТ Бош Ассамблеясининг 32-чи сессиясидаги маьруза­сида баён этилди.
Кейинчалик БМТ 1975-1980 йиллардаги жиноятчиликнинг тенденциялари ҳақида аxборотлар олишга мўлжалланган иш­ларни амалга оширди. 70 мамлакатнинг ҳукумати ўз давлатла­ридаги жиноятчиликнинг аҳволи ҳақида аxборот берди. Таҳлил натижалари БМТнинг Еттинчи конгрессида (1985 йил, Милан) эьлон қилинган Жиноятчиликнинг иккинчи обзорида баён этилди. Конгресс ўзининг «Жиноятчилик ва жиноят адлияси соҳасидаги аxборот ва статистика тизимларини ривожланти­риш» деб номланган резолюциясида жиноятчиликнинг обзор­лари натижаларини мустақил ўрганиш, мавжуд қийинчилик­ларни аниқлаш ва уларни бартараф қилиш йўллари бўйича тав­сиялар тақдим этди.
Кейинги обзорни тайёрлаш учун 95 мамлакатдан жавоблар олинди. Собиқ СССР ҳам биринчи марта маьлумотлар тақдим этди. Таҳлил 1980-1986 йилларни қамраб олди. Унинг натижа­лари Учинчи обзорда баён этилиб, БМТнинг Саккизинчи кон­грессида (1990 йил, Гавана) баён этилди. Конгресс ўзининг «Жиноят адлияси соҳасидаги БМТ статистик обзорларини ри­вожлантириш» резолюциясида обзорларнинг ривожланишини фаоллаштириш ва уларнинг услубий негизини такомиллашти­ришни таклиф қилди.
Рўйxатга олинган жиноятчилик, жиноий жавобгарликка тор­тилган шаxслар, маҳкумлар ҳақида маьлумотлар олиш учун ян­ги сўровнома ишлаб чиқилди. Бу сўровнома тўрт бўлимдан ташкил топган эди. Унга полиция, прокуратура, суд, турмалар, жиноятчилик фаолиятига оид саволлар киритилган эди. 1986-1990 йилларда содир этилган қасддан ва эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш, зўравонлик номусга тегиш, талончилик, ўғри­лик, ўзганинг турар жойига қонунга xилоф равишда кириш, фи­рибгарлик, пораxўрлик ва бошқа жиноятлар бўйича статистик маьлумотлар бериш лозимлиги киритилди, 100 мамлакатдан жавоблар олинди. Собиқ СССР ҳудудидан Арманистон, Бела­русь, Латвия, Литва, Молдова, Россия, Тожикистон ва Естония жавоб юборди. Тўртинчи обзорнинг натижалари БМТнинг Тўққизинчи конгрессида (1995 йил, Қоҳира) баён қилинди. 1999 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси xам жиноятчилик ҳо­лати xакида БМТга маьлумот бериб бормоқда.
Обзорлар ўтказилиши жараёнида жавоблар сони ортди, об­зорлар негизи, уларни обьективлаштириш ва аппроксимасия қилиш усуллари кенгайиб ва такомиллашиб борди, БМТ ҳамда алоҳида давлатлар ташаббуси билан ўтказилаётган қиёсий таҳ­лилларнинг зарурлиги чуқур англаб этилди.
БМТда жаҳондаги жиноятчиликнинг тенденсияларини вақ­ти-вақти билан кузатиб бориш, алоҳида давлатларда эса–ўз мамлакатларидаги криминологик воқеликни бошқа мамлакат­ларнинг маьлумотларига ва бутун жаҳон бўйича маьлумотларга қиёслаб таҳлил қилиш, шунингдек маҳаллий жиноятчиликнинг олдини олиш чоралари самарадорлигини ошириш учун бошқа давлатларнинг тажрибасидан фойдаланиш имконияти пайдо бўлди.
Маьлумки, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти 1945 йилнинг октябрида ташкил топган. БМТ Уставига биноан у барча дол­зарб муаммолар бўйича давлатлар ўртасидаги xалқаро ҳамкор­лик учун масьулдир. Мамлакатларнинг жиноятчиликка қар­ши кураш соҳасидаги ҳамкорлиги масалалари билан БМТ ор­ганларидан бири–Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш (ЭКОСОС) бевосита шуғулланади. 1950 йили бу кенгаш тарки­бида Жиноятчиликнинг олдини олиш ва ҳуқуқбузарларга нис­батан муносабат билдириши бўйича экспертлар қўмитаси таьсис eтилди. 1971 йилда у Жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қарши кураш қўмитасига, 1993 йилда эса–Жиноятчилик­нинг олдини олиш ва жиноят адлияси бўйича комиссия деб қай­та номланди.
Комиссия (қўмита) ЭКОСОСга жиноятчиликка қарши янада самарали кураш олиб бориш ва ҳуқуқбузарларга нисбатан ин­сонпарварлик муносабатида булишга қаратилган тавсия ва так­лифлар тақдим этади.
БМТ Бош Ассамблеяси томонидан мазкур орган зиммасига ҳар 5 йилда бир марта Жиноятчиликнинг олдини олиш ва ҳуқуқбузарларга нисбатан муносабат бўйича БМТ конгрессларини тайёрлаш вазифасини юклатилган. Жиноятчиликнинг олдини олиш ва жиноят адлиясига доир xалқаро қоидалар, стандартлар ва тавсиялар ишлаб чиқишда БМТ конгресслари асосий роль ўйнайди. Ҳозирги вақтгача 9 конгресс ўтказилган.