1-mavzu. Jahon iqtisodiy tarixini o‘rganish yo‘nalishlari. Tayanch atamalar va iboralar

Iqtisodiy tarix kursining tuzilishi va davrlashtirish.  

Eng murakkab muammolaridan biri bu iqtisodiy tarixni davrlashtirishdir. 

Hozirda iqtisodiy adabiyotlarda ikkita asosiy yondashuv mavjud: formatsion 

va sivilizatsion. 

Ilmiy-texnika inqilobi 

ta’sirida insoniyat tarixini davrlashtirishga turli xil 

yondashuvlar 

qo‘llanila  boshlandi,  masalan,  industrlashtirishdan  oldingi  – 

industrial  -  postindustrial  jamiyat  (D.Bell,  A.Turen  va  boshqalar);  agrar 

– 

industrial - texnogen sivilizatsiya (O.Goffler). 

Tadqiqotlarning 

har bir yo‘nalishi real voqelikning faqatgina bir qismini 

o‘rgangan. 

Ko‘pchilik 

zamonaviy 

tadqiqotchilar 

hozirda 

mavjud 

nazariyalarning  hech  biri  universallikka  da

’vo  qilolmasligiga,  tarixni  har 

qanday  davrlashtirilishi  ixtiyoriy  ekanligi  va  bu  borada  bahslashish 

mumkinligi  bilan  rozilar

.  Ko‘pgina  nazariyalar  tarixiy  jarayonlardagi  real 

tendensiyalarni  namoyon  qildi,  lekin  ishonarli  bo‘lmadi,  chunki  boshqa 

tendensiyalar ustuvorlikka erishib baland keldi. 

Insoniyat 

jahon  sivilizatsiyasining  katta  o‘zgarishlar  yuz  berish 

bosqichida  turganligi  sababli  tarixiy  voqealarga  sivilizatsion  yondashuv 

bo‘lishi  tabiiydir.  Bunda  bir  mamlakat  emas,  balki  u  yoki  bu  jamiyatning 

moddiy, g‘oyaviy, madaniy, diniy, ma’naviy belgilari yaxlitligicha uning e’tibor 

markazida bo‘ladi.  

Bu  yondashuv,  birinchidan,  zamonaviy  insoniyatga  bir  qator  ijtimoiy-

iqtisodiy,  siyosiy,  ilmiy-texnik  va  madaniy  xususiyatlarning  umumiyligi 

umuminsoniy  manfaatlar  va  qadriyatlari  jihatdan  xosdir.  Ikkinchidan,  bu 

yondashuv asosida 

– G’arb sivilizatsiyasi mezonlari uning liberal-demokratik 

qadriyatlari  va  ilmiy-texnik  rivojlanganlik  darajasi  yotadi.  U  alohida 

mamlakatlar,  ularning  iqtisodiyoti,  ijtimoiy-iqtisodiy  munosabatlari  va 

boshqalarini ri

vojlanishini batafsil o‘rganishga yordam beradi. 

Hozirga zamon qabul qilingan davrlashtirish 

qo‘yidagichadir:

4

 

1.  qadimgi tarix (eramizdan avvalgi 100 minginchi yildan - V asrgacha),  

2. 

o‘rta asrlar (V - XV asrlar),  

3.  yangi davr (XVI - XX asrgacha),  

4.  eng yangi davr (1914 yildan - hozirgacha).  

Ushbu davrlashtirishni 

“Iqtisodiy tarix” kursiga moslashtirish zarur. Ilm-

fan taraqqiyoti, ta’lim, madaniyat zamonaviy jamiyatda yuqori ilmiy-texnika 

ishlab chiqarish darajasiga va butun iqtisodiyotga asoslanadi.