1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

11-mavzu. KORXONA (FIRMA) XARAJATLARI VA FOYDASI
Reja
1. Ishlab chiqarish harajatlari tushunchasi va uning tarkibi.
2. Ishlab chiqarish harajatlari turlari.
3. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining oʻzgarish tamoyillari.
4. Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi.
5. Foydaning taqsimlanishi va ishlatilishi.
1. Ishlab chiqarish harajatlari tushunchasi va uning tarkibi
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish 
birliklari (korxona, firma) oʻz faoliyati natijalaridan koʻproq foyda olishga harakat qiladilar. Har qanday 
korxona oladigan foyda nafaqat 
oʻzining tovarini ancha yuqori narxlarda sotishga, balki tovar ishlab chiqarish va uni sotishga qilinadigan 
xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish 
uchun ijtimoiy zaruriy mehnatning umumiy (jonli va moddiylashgan) sarflaridir. Ular mazkur mahsulotni 
ishlab chiqarish jamiyat uchun qanchaga tushganligini koʻrsatadi. Tovar ishlab chiqarish sharoitida 
ijtimoiy xarajatlar pul shaklida namoyon boʻladi va tovar qiymatiga muvofiq tushadi, ya’ni: w = c + v + m, 
bu yerda: w – ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari yoki mahsulot qiymati; s – iste’mol qilingan ishlab 
chiqarish vositalari qiymati; v – ishchi kuchi qiymati (ish haqi); m – qoʻshimcha qiymat. Bevosita ishlab 
chiqarish xarajatlari faqat tovarni ishlab chiqarish bilan bogʻliq xarajatlarni oʻz ichiga olib, tovar birligi 
qiymatining faqat bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga 
kam boʻladi. Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bogʻliq boʻlib, shu 
tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga yetkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. 
2. Ishlab chiqarish harajatlari turlari
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi boʻyicha korxona ishlab 
chiqarish jarayonida foydalaniladigan resurslar oʻz resurslari yoki jalb qilingan resurslar boʻlishi mumkin. 
SHunga 
koʻra xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga boʻlinadi. Tashqi xarajatlar korxona tomonidan zarur resurs 
va xizmatlarni tashqaridan toʻlov asosida jalb etishi uchun sarf qilingan xarajatlardir. Korxonaning oʻziga 
tegishli boʻlgan resurslardan foydalanishi bilan bogʻliq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Ishlab chiqarish 
hajmining oʻzgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta’sir qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. 
Oʻzgaruvchi xarajatlar (OʻX) deb ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishiga ta’sir qiladigan xarajatlarga 
aytiladi. Unga xomashyo, material, yonilgʻi, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga 
qilinadigan sarflar kiradi. Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va oʻzgaruvchi xarajatlar yigʻindisi 
umumiy xarajatlar (UX)ni tashkil qiladi.