1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

1. Agrar munosabatlarning iqtisodiy mazmuni. Qishloq xoʻjalik
ishlab chiqarishining xususiyatlari
Agrar sohada ishlab chiqarish koʻp jihatdan yer bilan bogʻliq boʻladi. 
Ye
rga egalik
qilish, tasarruf etish va undan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan munosabatlar agrar
munosabatlar deyiladi.
Qishloq xoʻjaligida takror ishlab chiqarishning muhim xususiyatlaridan biri 
Shundaki, bu yerda ishlab chiqarish jarayoni bevosita tirik mavjudotlar – yer, oʻsimlik, chorva mollari 
bilan bogʻliq boʻladi va tabiiy qonunlar iqtisodiy qonunlar bilan bogʻlanib ketadi. Bunda yer mehnat 
quroli va mehnat predmeti sifatida qatnashadi. Yerning boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi 
Shundaki, undan foydalanish jarayonida u yeyilmaydi, eskirmaydi. Aksincha, agar undan toʻgʻri 
foydalanilsa, uning unumdorligi oshib boradi. 
Erning hosil berish qobiliyatiga tuproq unumdorligi deyiladi. 
U tabiiy yoki iqtisodiy boʻlishi mumkin. 
Uzoq yillar davomida kishilarning hech qanday aralashuvisiz, tabiiy
oʻzgarishlar natijasida yerning ustki qatlamida oʻsimlik «oziqlanishi» mumkin boʻlgan
turli moddalarning vujudga kelishi yerning tabiiy unumdorligi deyiladi.
Agar tuproq unumdorligi kishilarning tabiatga ta’siri natijasida, ya’ni tuproq
tarkibi va dehqonchilik usullarini yaxshilash sun’iy yoʻl bilan, (masalan, yerni organik va
kimyoviy oʻgʻitlash, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilmiy asoslangan sugʻorish,
irrigatsiya va melioratsiya kabi ishlab chiqarish usullarini joriy qilish hamda boshqa shu
kabi yoʻllar bilan) amalga oshirilsa, bu iqtisodiy unumdorlikni tashkil qiladi.
Erdan olinadigan hosil 
koʻproq mana shu yerning tuproq unumdorligini saqlash va uni oshirish, ya’ni insonning, aniqrogʻi ishchi 
kuchining, jonli mehnatning yerga faol ta’siri bilan bogʻliq boʻladi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari kabi 
qishloq xoʻjaligida ham ishlab chiqarish uning omillarining bevosita birikishi asosida sodir boʻladi. Bunda 
ishchi kuchi faol boʻlib, asosiy rolni oʻynaydi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida yerdan boshqa barcha ishlab 
chiqarish vositalari xususiy, shaxsiy, jamoa mulk shaklida boʻlishi mumkin. Bundan ulardan barcha 
jamiyat a’zolarining turmush darajasini yaxshilash yoʻlida foydalaniladi. Hozirgi paytda qishloq xoʻjaligida 
xoʻjalik yuritishning asosiy koʻrinishlari fermer va dehqon xoʻjaligi shakllarida boʻlib, ulardagi ishlab 
chiqarish jarayonlari turli iqlim va tuproq sharoitlarida olib boriladi. Qishloq xoʻjalik korxonalarida ham 
asosiy kapital turli xil traktorlar, mashinalar, transport vositalari, bino, inshootlar, koʻp yillik daraxtlar, 
mahsuldor chorva hamda ish hayvonlari, Shuningdek, xizmat muddati bir yildan ortiq boʻlgan turli xil 
asmavzu-uskunalardan tashkil topadi. Qishloq xoʻjaligida muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblangan yer 
pul bilan bilan baholanmasligi, ya’ni qiymati oʻlchanmasligi tufayli, kapital qiymati tarkibida hisobga 
olinmaydi. Qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan asosiy kapitalning ayrim turlari, masalan, koʻp yillik 
daraxtlar, mahsuldor chorva, ish hayvonlari, sugʻorish inshootlari va boshqalar sanoat tarmoqlarida 
boʻlmaydi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish vositalari hisoblangan binolar, sugʻorish inshootlari va 
boshqalar ishlab chiqarish natijasini oshirishga faol ta’sir oʻtkazadi, sanoat tarmogʻida esa ular 
birmuncha sustroq va bilvosita ta’sir oʻtkazadi. Shunga binoan qishloq xoʻjaligidan kapitalning tarkibida 
turli inshootlar, binolar, uzatma mexanizmlar va boshqalarning hissasi koʻproq. Qishloq xoʻjaligida takror 
ishlab chiqarishni amalga oshirishda asosiy kapital ham qatnashadi. Qishloq xoʻjaligi korxonalarida 
aylanma kapital quyidagilardan tashkil topadi: yosh va boquvdagi hayvonlar, yem-xashak, urugʻlik 
fondlari, kimyoviy oʻgʻitlar, xizmat muddati bir yildan kam boʻlgan turli xil ishlab chiqarish vositalari – 
inventarlar, yoqilgʻi va moylash materiallari hamda shu kabilar. Ishlab chiqarish jarayoni qishloq 
xoʻjaligida aylanma kapitalning koʻpgina qismi hali tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida boʻladi. 
Qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlab chiqarish va ularni sotish jarayonida kapital boshqa 
tarmoqlardagidek doiraviy aylanib turadi, ya’ni pul shaklidan ishlab chiqarish shakliga, undan tovar 
shakliga oʻtib, yana pul shakliga qaytib keladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, qishloq xoʻjaligida ishlab 

---

chiqarilgan mahsulotlarning miqdori yerning hosildorligi, uning sifatiga bevosita bogʻliq boʻladi. Yerning 
tabiiy, biologik, iqtisodiy va texnikaviy sharoitlarini yaxshilash ham qishloq xoʻjaligida mavjud boʻlgan 
kapitalning doiraviy aylanishiga bevosita ta’sir koʻrsatadi. Shuning uchun bu omillardan toʻlaroq 
foydalanish har bir xoʻjalikning muhim vazifasidir. Tabiiy omillar qishloq xoʻjalik mahsulotining bevosita 
koʻpayishiga ta’sir etsa ham, mahsulotning qiymatini oshirmaydi, ya’ni qiymat yarata olmaydi. Ishlab 
chiqarish tabiiy sharoitlar bilan bogʻliq boʻlganligi uchun ham bu yerda ish davri va umumiy ishlab 
chiqarish vaqti oʻrtasidagi muddat sanoatga nisbatan birmuncha uzoqroq boʻladi. Masalan, qishloq 
xoʻjaligida turli ekinlarni ekib boʻlingandan to hosil yigʻishtirib olinguncha ishlab chiqarish vaqti davom 
etadi. Ish davri esa shu vaqt ichida qishloq xoʻjalik ekinlari mehnat ta’sirida boʻlgan kunlar hisoblanadi. 
Qishloq xoʻjaligida ishlab chiqarish jarayoni mavsumiyligi bilan xususiyatlidir. Bu hol qishloq xoʻjaligida 
mavjud boʻlgan mehnat vositalaridan, ya’ni kombayn, turli ekish asmavzulari va shu kabilardan 
foydalanish vaqtiga bevosita ta’sir oʻtkazadi. Boshqacha qilib aytganda, bu mehnat vositalaridan yilning 
ma’lum muddatlaridagina foydalaniladi, qolgan vaqtda esa ular bekor turadi. Masalan, seyalkadan ekish 
davomida foydalanilsa, gʻalla oʻrish kombaynlari, paxta terish mashinalari esa yiliga 20-30 kun yigʻim-
terim paytida ishlatiladi, xolos. Shuning uchun ham qishloq xoʻjaligida mehnatning kapital va energiya 
bilan qurollanish darajasi moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan yuqori boʻlishini 
taqozo qiladi, lekin bu yerda asosiy va aylanma kapital harakati sustroq. Bulardan tashqari qishloq 
xoʻjaligi ishlab chiqarishi va mehnat jarayonlarining mavsumiyligi sababli yil davomida aylanma 
mablagʻlarning sarfi bir me’yorda boʻlmaydi. Qish va yoz mavsumlarida xarajat qilinadigan aylanma 
mablagʻlar tarkibida birmuncha tafovutlar mavjud. Masalan, qish mavsumida aylanma mablagʻlarning 
koʻpgina qismi (urugʻlik, yem-xashak, turli ozuqalar) ishlab chiqarish ehtiyot qismi shaklida turadi, yoz 
faslida esa tugallanmagan ishlab chiqarish, texnikaning butlash qismlari, neft mahsulotlari va shu 
kabilarning hissasi ortib boradi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini tashkil qilishda yuqorida sanab 
oʻtilgan xususiyatlarni hisobga olib, ishni tashkil qilish uning samaradorligini ta’minlashda muhim 
ahamiyatga egadir. Bizning mamlakatimizda aholining nisbatan zichligi va qishloq xoʻjaligiga yaroqli 
yerlarning cheklanganligini hisobga olib, yerga xususiy mulkchilik joriy qilinmadi, unga davlat mulki 
saqlanib qoldi. Lekin, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, oqilona agrar islohotlar amalga 
oshirilmoqda va bu jarayon chuqurlashtirilmoqda. Oʻzbekistonda yer davlat mulki hamda umummilliy 
boylik boʻlganligi sababli yerga boʻlgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish masalalari 
alohida ajratib tahlil qilinishi lozim.