1-Mavzu Elektron biznes asoslari fanining predmeti va bilish usullari. Elektron bines tushunchasi, tarixi va istiqbollari

tizimlar nomi
 
Tizim shakli
 
Multivalu-
 
taliligi
 
Transaksiya
 
qiymati
 
 
PayCash http:// www. 
paycash.ru/ 
- 
naqdiga  amalga  oshi- 
riladi) 
Oldindan 
ishtirok etadi 
Aniq  realizatsiya- 
- 
missiya 
istalgan 
bosqichda  olinishi 
mumkin 
WebMoney http: 
//
www.webmoney.uz/
 
WebMoney  Exchange 
- 
- 
sob-kitob  tizimi;  ti- 
zimda  ishlash  uchun 
te- 
Keeper 
dasturini 
 
Dollar 
Yevro 
 
Rubl 
Grivnilar 
ishtirok etadi 
Naqdsiz  bu  valuta- 
- 
masini  0,8%i  miq- 
dorida,  bunda  mi-
nimal  komissiya  $ 
30,  maksimali  $ 
200 ni tashkil etadi. 
Kartochkaning 
 
ASSIST(ASSIST) 
http://www
. assist.ru/ 
VISA, 
Euro/Master 
Card,  JCB  kredit  plas- 
- 
 
Ishtirok etadi  Sotib oluvchi uchun 
tekin. 
Magazinga 
xarid  hajmidan  (3-
5%) kelishilgan foiz 
Russia Shopping Club 
http://www.russianshop
 
p
in
g. 
com/ 
plastik  kartochka  (VI- 
SA,Master  Card,  Am 
Ex,  Discover,  Euro 
Card),  biznes  yoki 
shaxsiy chek hisob- 
Kartochka/ 
chekdagi mab- 
 
(bank-emitent 
tomonidan) 
dollarga 
Sotib oluvchi uchun 
tekin. 
Magazin 
uchun  -  savdo  haj- 
kelishilgan 
foizni 
 
 
sotib  olish  vaqtida 
hamda  debet  rejimida 
 
almashtirish 
- 
gan holatda 
boshidan 
ishtirok etadi 
 
CyberPlat  http://  www. 
cyberplat.ru/  (litsenzi- 
rovana FAPSI) 
chek  bilan  amalga 
oshiriladi) 
Bugungi  kun- 
da  faqat  rubl- 
- 
satiladi 
Sotuvchi 
transak- 
siya 
summasidan 
 
Instant  http://  www.  el- 
bim.ru:8080/ 
Debetli  (bank  mijoz- 
lariga  Internet  orqali 
- 
ro 
hisob-kitoblarni 
amalga  oshirishga  im- 
kon beradi) 
 
 
InterRussia 
http://www.InterRussia
 
.com
 
Kredit 
kartochkalari 
qabul qilish 
Turli  valutalar 
ishlatilishi 
mumkin,  lekin 
hisob-kitob  fa- 
qat 
dollarda 
amalga  oshiri-
ladi 
Foydalanuvchi 
uchun  tekin.  So- 
tuvchi  shartnomani 
rasmiylashtirishi  va 
$150  miqdorida  ba- 
 

---

 
web-
- 
tomonidan ish- 
- gan holda raqamli naqd pulda amalga oshiriladi 
(tashuvchi - ShK (shax- 
-yil dekabr 
-yilning  yanvar  oyida  omma- 
- 
-quvvatlovchi tizim yoki bank-mijoz tizimi 
 
PayCash  tizimida  ishtirokchilar  moliyaviy  operatsiyalarni  amalga  oshirish  uchun  oldindan 
t
Foydalanuvchi to
- 
yaratib 
man 
vni  amalga 
oshirishi mumkin. 
rasmiylashtirishlari mumkin. 
 
bir-
i  bir  qancha  banklar 
mida 
- 
tashkil qilishga imkon yaratadi. 
Foydalanuvchilar  jismoniy  va  yuridik  shaxslar,  shu  bilan  birga,  (elektron  magazinlar,  kazino) 
 
ishtirokchilari bilan foy
- likda 
 
-  likka  uchrasa  yoki 
a ulgurmagan mijoz hamma pulini 
-
- magan 
 
mkin. 
-  zinda 
- 
a bankda hisob raqam ochadi (hisob 
  yordamida).  Shundan  keyin  u  rasmiy  mijozga  aylanadi.  PayCash  tizimi 
doirasida  hisob-
- 
yordamida  bankdagi  hisob  ra
- 

---

 
-  ganini  aniqlay  olmaydi.  U 
i ekanini ham bilmaydi. Shundan keyin mijoz 
- 
ga oshirish imkoniga 
 
htiruvchi tavsifi 4.2-jadvalda keltirilgan. 
4.2-jadval. 
 
PayCash tizimining asosiy parametrlari 
Parametrlar
 
Izoh
 
 
ishlashi mumkin 
- 
- 
pazoni. 
Bir martada mijoz boshqa har qanday mijozga 0,01 kopeyek va 
- 
 

---

 
 
 
3. 
diskretligi. 
summasi 0,01 kopeyek, AQSh dollari uchun esa 0,001 
-
kin. 
4. 
Himoyalanganlik. 
Tizimning barcha qatnashchilari bir-
- 
- 
larining  haq  ekanliklarini  isbotlash  va  vijdonsiz  hamkorlarni 
fosh  etish  uchun  texnik  vositalar  mavjud.  Raqamli  imzolar 
 
5. Xavfsizlik. 
r  krip- 
-
- 
- 
dan  foydalaniladi.  Shuning  uchun  ham  kerakli  hisob-kitoblar 
ehtimoli juda kam. 
6.  Aloqadagi  uzi- 
lishlarga 
nisbatan 
barqarorligi. 
- 
magan 
 
7.Operatsiyalar da- 
vomiyligi. 
Agar  bankda  Pentium-200  rusumli  kompyuterdan  foydalanila- 
bajara oladi. 
8.  Mijoz  kompyu- 
terida  elektron  pul- 
larning hayot vaqti. 
 bir necha yilni tashkil eti- 
shi  mumkin.  Mijoz  elektron  pullarini  sarflash  uchun  yetarli 
 
9. Masshtablanish.  Pentium-200/64MB/5GB  kompyuteridan  foydalanishga  asos-
langan bank serveri bir sutkada 150 000 gacha transaksiyalar- 
- 
rishi mumkin. 
10. Teng huquqli- 
lik. 
Barcha  mijozlar  amalda  teng  huquqlidir,  xususan,  ulardan  har 
ul olishi ham mumkin. 
bir-biri bilan 
 
barc
- 
ga muayyan tajovuzdir. Bu tajovuzni kamaytirish uchun mijoz 
vaqti-
tobchalarini ochishi mumkin. 
anonimligi. 
- 
 
 
qaysi  schyotdan  pul  olinganligini  aniqlash  imkoniyatiga  ega 
- 
yadan foydalanadilar. 
13.  Elektron  poch- 
-quv- 
vatlanishi. 
- 
lab-quvvatlash unsurlari kiritilishi mumkin. 

---

 
 
1.
 
 
2.
 
- undan foydala- nishning oddiyligida; 
3.
 
 
4.
 
 tarzda amalga oshiriladi; 
5.
 
Foydalanuvchi  odatiy  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  amalga  oshi-  ruvchi  PayCash  tizimida 
 
6.
 
operatsiyalarning hammasi qonuniy va belgilan- gan tarzda, buxgalteriya hujjatlari asosida yuritilishi 
mumkin; 
7.
 
-  lov  tizimlarini  yaratiishga 
tayyor ochiq tizimdir. Bu esa, kelajakda Pay
gatirishi talab 
etilmaydi; 
8.
 
berishi bilan birga, Internet orqali t
 
PayCash tizimi kamchiliklari esa quyidagilardan iborat: 
1.
 
qoladi; 
2.
 
-  cha  tashqi  aralashuvdan 
- 
idan  svop-fayldagi  tanqidiy 
- 
tizimlari mijozlarining manfaatl
 
3.
 
 
 
- 
- shash Internet hisob-kitoblari 
tizimi. Tizimda ishlash uchun WM K
etiladi. 
 
Transaksiya  bahosi:  IMTB,  Web  Money  naqds
 
-kitoblarni  amalga  oshirishda  vositachilik  xaki  faqat 
- 
%ni tashkil etadi. 
masining 0,8% miqdorida, lekin 
- 
r bundan mustasno). 
umkin. 
www.webmoney.uz
 
-
gan. 
4.1-rasm 
 

---

 
 
Tizimning  afzalligi:  Web  Money  tizimidagi  to lovlar  anonim  bo l-  gani  sababli,  pul  harakati 
ustidan nazorat qilib bo lmaydi, elektron biznes ishtirokchilari biri ikkinchisiga qachon va nima uchun 
pul o tkaz- ganini bilib bo lmaydi. 
Web  Money  tizimida  identifikator  taqdim  etiladi,  bu  degani  ro y-  xatga  o tish  vaqtida 
WebMoney  Transfer  tizimi  ishtirokchisiga  ish  olib  borish  uchun  zarur  bo ladigan  12-raqamli  unikal 
WM-identifikator  taqdim  etiladi.  WM-identifikator  tizim  foydalanuvchisining  unikal  belgi-  lanishi 
hisoblanadi. 
WM-identifikator  egasi  o zi  mustaqil  ravishda  foydalanish  parolini  kiritadi  va  maxfiy  kalitlar 
saqlanadigan fayllar va hamyonlarning saqla- nish joyini belgilaydi. U dasturning ma lumotlar qismiga 
o zi haqidagi ma lumotlarni kiritishi, zarur bo lganida ularni o zgartirishi mumkin. 
Tizimda identifikatsiyadan tashqari Siz WM-identifikator yordamida maxfiy kalit va uning paroli 
asosida  autentifikatsiya  jarayonini  ham  olib  borasiz.  Maxfiy  kalit  Sizning  mulkingiz  hisoblanib, 
boshqa shaxs- larga berilmasligi kerak. 
WM-identifikator  egasining  shaxsini  aniqlash  uchun  tizimda  WM-  attestatsiya  tadbiri  olib 
boriladi. 
autentifikatsiya jarayonlarini avtomatlashti- rilgan tizimda olib boriladi. 
Xavfsizlik  xizmati  WebMoney  Transfer  texnologiyasi  Internet  tizi
Muayyan  cho-  ra-
vchi samarali tizim ishlab chiqilgan. 
-tadbirlaridan bir qanchasi- 
 
WM Keeper dasturiga kirish uchun foydalanuvchining 12-raqamli unikal WM-identifikatorini va 
parolini (foydalanuvchi tomonidan kiriti- ladi), shuningdek, maxfiy kalitlar va hamyonlar saqlanadigan 
fayllarning kompyuter xotirasidagi saqlanish joyini bilish talab qilinadi. 
-  hamyonlaridan  noqonuniy 
foydalanish  va  hisobida  ma
-hamyonlardan  hisob-kitoblarni  amalga 
oshirish holat- 
mustasno). 
Dasturning  barcha  operatsiyalari 
WebMoney  larni  hamyonlarda  saqlash,  hisob  raqamidan 
-  ritmlardan  foydalangan  holda  kodlashtirilgan  tartibda 
uchun unikal seans kalitlari ishlatiladi. 
samarali amalga oshirilmasa, u tizim tomonidan inobatga olinmaydi. Transaksiyalarni amalga oshirish 
vaqtida  mab- 
-hamyonlarida 
-mab- 
 

---

 
vujudga kelishi umuman mumkin emas. 
- 
to
 
mail, pochta manzili va x.q.). WebMoney Transfer dasturining 
boshqa  foydalanuvchilari  nazaridan  berkitishingiz  mumkin.  Bunday  holatda  operatsiyalarni  amalga 
- 
 
- 
k
ga imkoniyat beradi. 
WM-identifikatori orqali ishlatadigan WM-hamyonlarning raqam- larini aniqlash mumkin emas. 
Xohishingiz va kompyu
xil WM- identifikatorlar orqali kirishingiz mumkin. 
- 
(shaxsiy  kompyuteringiz)  ga  mijozlik  das- 
- 
identifikatori - WM-identifikator topshiriladi. Shuningdek, turli xildagi WM-
-

---

 
 
er  dasturining  ikki  ver- 
-  Classic  yoki  Light.  WebMoney  Transfer 
tizimidan foydala- 
 
WM Keeper Classic mijozla
 
1
 Olingan faylni 
u  joylashgan  papkadagi  fayl  nomida  installatsiya  qilish  lozim.  Installatsiya  jarayonida  ekranda  paydo 
- 
ga rioya qilish kerak. 
Pusk
- 
tish va dasturni ishga tushirish uchun parol tayinlash taklif qilina
Sozdat sh tanlash 
kerak. 
-
WM-identifikator beriladi. Uni, uning parolini yozib olish lozim va albatta kalitli fayldan ehtiyot shart nusxa 
-, Z-, E- va Y-rusumli hamyonlar yaratadi. Hamyonlardan tizimda 
hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun foydalanishingiz mumkin. WM Keeper dasturini ishga tushirish ham 
start menyusidan amalga oshiriladi. Ekranda WM-seyf tasviri pay
Vxod
- 
-identifikatoringiz  va  parolingizni  kiritish  lozim.  Dastur 
  WM-hamyonlarini  va 
tizimdagi operatsiyalarga kirish imko- 
 
WM Keeper Classic dasturi Windows 98 SE, Windows Me, Windows 2000, Windows XP, Windows 
2003 operatsion sistemalarida ish- 
buted Component 
zim.  DCOMning  oxirgi  versiyalarini  Microsoft  kompaniyasining 
saytidan topish mumkin  (DCOM98 1.3). WM Keeper Classic dasturining  ruscha versiyasi  bilan  ishlashda 
tegishli  operatsion  sistemaning  ruscha  tahriridan  mahalliylashtirilgan  inglizcha  versiyadan  foydalanish 
lozim. 
 
 
 
 
32 Mb li operativ xotira 
 
SVGA 800x600 16 color (aksariyat skinlar uchun - hi-color) 
 
 
 
Sichqoncha 
 
Modem yoki alohida tarmoq orqali Internetga ulanish 
5.5  va  undan  yuqori  versiyali  Microsoft  Internet  Explorer  brauzeri  WM  Keeper  Classic  dasturi  haqida 
 
 
WM Keeper Classicni proksi-ser
 
 
WM Keeper Classic interfeysining mufassal tavsifi 
 
WM Keeper Classic tarixi 
 
eToken Pro dan foydalanish 
 
ruToken dan foydalanish 
 
WM Keeper Phone Plugin tavsifi 
WM Keeper Classic muttasil takomillashtirilmoqda. Dasturning joriy versiyasi - 3.0.0.2. Installatsion 
 
 
WebMoney Keeper 3.0.02 (ruscha versiya) - 1,9 Mb; 
 
WebMoney Keeper 3.0.02 (inglizcha versiya) - 1,9 Mb. 
mkin. 
-  natishni  talab  qilmaydi  va  tizim 
ilovalarining serverida bajariladi. Ish na- 
80
 
                                                 
1
 WM Keeper Classic dasturining arxivini 
www.webmoney.uz
 saytidan yoki 
www.tillo.uz
 
 
olish kerak.
 
79
 

---

 
 
tijalari himoyalangan https-
 
brauzerni ishga solish kifoya. WM Keeper Light brauzerlarning har xil versiyalarini quvvatlaydi,  shu bois 
har qanday platformada ishlash mumkin
shaxsiy sertifikat olish mumkin va 
www.wmcert.com
 saytida bajaril
-
Servis-Nastroyki-Set
 
WM  Keeper  Light  server  ilovasini  ishga  tushirish  uch
https://www.light.webmoney.ru
 saytiga kirish lozim. 
Pomo
bandidan  topish  mumkin.  Dastur  bi
ikonkalardan  ham  foydalaniladi  - 
-  terfeys  elementiga  (ustun  yoki 
adi. 
shifrlashning  juda  qimmat  ekanligi.  Shu  bilan  birga,  bu  tizimni  qayta  shifrlash  imkoniyatini  keltrib 
chiqaruvchi algoritmlarni ishlab chiqish yoki chiqilmasli
 
 
- 
- yilning aprelida muomalaga kiritilgan. 
-
dala
(
http://www.assist.ru/
) 
amal qilishining xalqaro qoidalar doi- 
- 
langan 
asterCard, Diners Club,  JCB i  American  Express) 
 
81

---

 
 
 
banklari  tomonidan  muomalaga  chiqarilishi  mumkin
- 
shifrlangan  tarzda  avtorizatsiyalashgan  ser- 
oshirganligiga  qa- 
-  day  hol
 
i  sifatida  har  qanday  web  brauzerni  olish 
 
-  zimida  maxfiy, 
n  mi- 
- 
kining Cyber-Plat tizimi back-office 
da  amalga  oshi
motlarini,  shuningdek,  uning 
sotuvchi ham ololmaydi. 
motlarni  berishda,  512  bit 
juda katta mab
 
 
foydalaniladi. Raqamli  sertifikatlar berish markazi  - 
Verisign
 kompaniyasi  tomonidan unga sertifikat 
-  lik  qayta  ishlashi 
, ki
-
- 
a  solinadi.  Bank 
kredit  kar- 
shkilotlarining bank kartochkalarini emissiya qilish va 
-
nizomini qanoatlantiradi. 
Kredit kartalari bilan hisob-kitoblar: biron VISA, Eurocard/MasterCard, Diners Club, JCB bank 
mkin. 
- kitoblar sxemasi 4.1. rasmda 
keltirilgan. 
 
1.
 
 
2.
 
Magazin buyurtmani tayyorlaydi va xaridorni ASSIST tizimi avto- rizatsiyalashgan serveriga 
avtorizatsiyalashgan serverga beriladi; 
3.
 
ini shakllantiradi 
 
4.
 
Magazin  buyurtmani  tayyorlaydi  va  xaridorni  ASSIST  tizimi  avtorizatsiyalashgan  serveriga 
avtorizatsiyalashgan serverga beriladi; 
5.
 
aloqani tiklaydi va undan kredit kartochkasi pa- 
uning amal qilish muddati, 
-sharifi). Kartochka 
gan  serverga  beriladi.  U  xaridor  bilan 
operatsiyalarda magazinga berilmaydi. 
6.
 
ASSIST  avtorizatsiyalashgan  serveri  olingan 
-  val  qayta  ishlaydi  va  uni 
tizimning hisob-
 

---

 
 
 
7.
 
- ratsiyaning belgilangan tizim 
cheklanishlari  doirasida  ekanini  aniqlaydi.  Tek
- qiqlaydi yoki unga ruxsat beradi. 
Avtorizatsiya  taqiqlangan  sharoitda  Bank  ASSIST  avtorizatsiya
yalashgan  server  xaridorga  sababini 
-  vobini  beradi.  Bundan  tashqari,  avtorizatsiyalashgan  server  magazinga 
 
Avtorizatsiyaga ruxsat berilganda esa, uni qabul qilish uch
- 
orqali  xaridor  kredit  kartochkasi  bank-  emitentiga  yoki  bank-
kartalari jara- 
ijobiy natija olingan holatda: 
a)
 
Bank  ASSIST  avtorizatsiyalashgan  serveriga  avtorizatsiyaning  ijobiy  natijasi  haqida  xabar 
beradi; 
b)
 
Avtorizatsiyalashgan  server  xaridorga  ijobiy  natija  haqida  xabar  beradi.  v) 
Avtorizatsiyalashgan server avtorizatsiyaning ijobiy natijasini 
buyurtma raqami bilan Magazinga uzatadi; 
 
4.1-rasm. 
artalari vositasida hisob-kitoblar 
 
1.
 
- 
avtorizatsiya  serveriga  kiradi  hamda  ASSIST  ti
 
2.
 
Avtorizatsiyalashgan  server  (avtorizatsiya  serveri)  xaridorning  kodi  va  uning  parolini 
tekshiradi. 
3.
 
Tekshiruv ijobiy natija bersa, avtorizatsiya serveri xaridor talabi- ni Bankka yuboradi. 
sxemasi 
Tovar yetkazib berish 
 
gi ketma-
 

---

 
 
 
4.
 
 
5.
 
 
ASSIST  tizimining  kamchiligi  shundan  iboratki,  u  tashqar
qilishni kafolatlamaydi. 
4.1-
 
-kitoblar 
klubi/jamoasi) (
http://www.russianshopping.com/
). 
Express, discover, Euro Card) biznes yoki shaxsiy chek hisoblanadi. 
h  sotib  olish  vaqtida  yoki  debet  rejimida  amalga  oshi- 
valutalik: kartochka/chekda AQSh dollarida mab- 
-emitent tomonidan) konvertatsiya qilish 
- ganda  yuzaga keladi. Transaksiya qiymati: xaridor uchun  - bepul. Magazin uchun - 
sotish hajmiga nisbatan hisoblanadigan alohida kelishil- 
zimining 
asosiy parametrlari 4.4- jadvalda keltirilgan. 
Russian Shopping Clubning kamchiliklari: 
1.
 
Ishlatilayotgan axborotlarni shifrlash tizimining yetarli darajadgi zaif himoyalanganligi. 
2.
 
Tizimning  anonim  emasligi  sababli  Bank  yoki  sotuvchi  tomonidan  shaxsiy  yoki  bankka 
va boshq.) ni olish imkoniyatining mavjudligi. 
CyberPlat - 
 
CyberPlat  - 
 
CyberPlat 
-jadvalda  kelti-  rilgan.  CyberPlat  tizimi 
Internet  muhiti  va  real  vaqt  rejimida  hisob-
tizimdir. U Internet orqali amalga oshiriladigan hisob-kitobning ikki modelini qamrab oladi: 
1.
 
Biznes  -  xaridor  (Business  to  Customer)  modeli  -  ASSIST  avtorizatsiyalashgan  serveri  - 
- 
 
2.
 
Biznes  -  biznes  modeli  (Business  to  Business)  -  himoyalangan  moliyaviy  hujjatlashtirish 
texnologiyasi - ulgurji savdo va korporativ strukturalar orasidagi hisob-kitoblar. 
-  gan  kirish  ehtimolidan  himoyalanish  darajasiga 
-xa-  ridor  sxem
imkoniyatlarini muhim daraja- da kengaytiradi. 
- 
tizimida hisob-kitoblar uch asosiy ishtirok- chilar orasida olib boriladi: xaridor, elektron magazin  va 
bank. 
Xaridorlar uchun qulayliklar: 
- 
 kiritadi. 
Magazin uchun qulayliklar: 
-
 
kafolatlanadi  hamda  shartnomalar  huj- 
- qoladi. Tiz
amalga  oshiriladi.  Shuningdek,  tizim  ishtirokchilariga  hisob  raqam  -
- matlari taqdim etiladi. 
Cyber Plat tizimining back-
-Peterburg) hamda 
 
banklar tomonidan chiqarilgan VISA, EuroCard,  Master Card, JCB, Diners Club,  American Express 
plastik kartochkala- 

---

 
 
 
olmaga
- tida 
hi- moya qilishning mohiyati. 
Uzatilayotgan  axborotlar  tizim  ishtirokchilari  tomonidan  raqamli  imzolar  bilan  imzolanadi.  Bu 
muayyan  dara-  jada  cheklaydi.  512  Bit  uzunlikdagi  kalitni  ochiq  taqsimlash  bilan  bir-  galikda, 
-  laniladi.  Bunday  uzunlikdagi  kalit 
uchun  imzoni  qalbakilashtirish  umuman  mumkin  emas,  chunki  begona  shaxslar  tomonidan 
rasshifrovka qi
- larini jalb qilish 
talab etiladi. 
 
dirishlari 
-  tonning  istalgan  bankidagi  istalgan  hisob  raqamiga 
 
Cyber  Plat  serveridan  (
http://www.cyberplat.ru/
)  foydalanuvchi  mi- 
- 
 
Plat 
di (biznes-biznes modeli). 
Hozirgi kunda Cyber Plat tizimida tovar va xizmatlar: 
1)
 
 
2)
 
Har bir bank-
 
emitentining karta hisob raqamidagi sum- madan oshib ketmasa, operatsiya amalga oshiriladi. Xaridor 
 
1.
 
 
2.
 
 
ridor  tomonidan  shartli 
qali  chop  qilish  mumkin.  Xabarnomada  bank  va 
 
- 
-emitentdagi  karta 
hisob  raqamidan  olinadi.  Bu  hisob  raqam- 
amalga  oshiri
-  yalanish 
 
foydalanish davo- 
 
zimining ishlash texnologiyasi: 
1.
 
 
2.
 
Xaridor Internet orqali magazinning web serveriga ulanadi, to
a
 
3.
 
-  tilgan  elektron  raqamli  imzo  (ERI)  bilan  imzolangan 
-  qarolik-huquqiy  nuqtayi  nazaridan  bu  hisob  shartnoma  tuzish  uchun  taklif 
hisoblanadi  (oferta).  Dunyoda  Elektron  raqamli  imzo  (ERI)  haqida  qonun  qabul  qilgan  birinchi 
-yil  30-
Qonun imzolangan. 
4.
 
dor imzolagan paytdan boshlab kuchga kiradi. Tizimda 
xaridor tomonidan imzolangan hisob chekka aylanadi. 

---

 
 
 
5.
 
Ikkitomonlama 
 
6.
 
Bank  imzolangan  chekni  qayta  ishlaydi:  Magazin  va  xaridorning  tizimlarida  uning 
mavjudligini tekshiradi, ikkala tomonning ERI larini tekshiradi, ularning hisob raqamlaridagi qoldiq va 
dagi  qaror 
shakllanadi. 
7.
 
-  sob  raqamidan  Magazin 
h
 
8.
 
- qida xabar beradi, Xaridorga 
ng  qaytarilishi  asoslanadi.  Xa- 
-
Amalga  oshiril-  gan  kelishuvni  tasdiqlovchi  hujjat  sifatida  har  bir  tomonda  yuridik  kuch-  ga  ega 
-raqam usulida imzolangan cheklar qoladi. 
Hisob raqa
 
- 
-
-  qali  oladi.  Bank  Xaridorning  kodi  va  elektron-raqam 
imzosini  (ERI)  tek-  shiradi.  Tekshiruvning  ijobiy  natijalari  olingan  holda  Bank  Xaridorga  ERI 
tekshiradi. Xarido
 
 
a- 
- lovlari haqida axborotni taqdim etadi. 
 
1.
 
VISA,  Eurocard,  Mastercard,  Diners  Clud,  JSB  (bundan  buyon  -  Xaridor)  bank  plastik 
 
2.
 
- 
ismi-
kartochkasi- 
-  tochkaning 
raqami,  uning  amal  qilish  muddati,  kartochka  egasining  kar- 
rsatilgan  transkripsiyadagi 
ismi-
- 
oshirishda taqdim etilmaydi. 
On-line shak
 
Magazinlarda tovarni xarid qilish CyberPlat tizimi texnologiyasi asosida amalga oshiriladi. 
1.
 
-serverga  ulanib,  tovar  savatini 
shakllantirib, Magazinga jami qilingan xar
 
2.
 
dim etadi. Fuqaroviy-huquqiy nuqtayi nazardan ushbu hisobvaraq shart- noma tuzish 
borasidagi taklif deb hisoblanadi. 
3.
 
Xaridor  unga  taqdim  etilgan  mazkur  hisobvaraqni  ERI  usulida  imzolab,  uni  Magazinga 
  etilgan  hisobvaraqni 
imzolagan  vaqtdan  boshlab  kuchga  kirgan  hisoblanadi.  Tizimda  Xaridor  tomonidan  imzo-  langan 
hisobvaraq chek hisoblanadi. 
4.
 
Magazin  va  Xaridor  tomonidan  ERI  usulida  imzolangan  chek  Magazin  tomonidan 
 
5.
 
gazin  va  Xaridorning 
limitlarga  muvofiqligi  nazo- 
otlar  bazasida 
- yalashga ruxsat 
berish yoki taqiqlash borasida qaror shakllanadi. 

---

 
 
 
6.
 
- 
orini 
- rilmaganligi asoslanadi. 
7.
 
-  dagi  shartnomaga  asosan 
- lov summasi hajmini oshiradi. Komissiyalarning shakli 
va  hajmi  Bank
-  rovnomasi 
-
 
8.
 
 
9.
 
- kazmaslik haqida habar beradi. 
- 
-raqam  usu-  lida  imzolangan 
cheklar qoladi. 
Tizim
 
1.
 
Xaridor  CyberPlat  tizimida  amalga  oshirilgan  transaksiyalar  ha- 
- nomasini ERI usulida imzolaydi. 
2.
 
Bank Xaridorning kodi va ERI ni tekshiradi. 
3.
 
Tekshiruvning ijobiy natijalari olingan holda Bank Xaridorga ERI yordamida imzolangan va 
 
4.
 
tekshiradi. 
5.
 
 
 
1.
 
 
2.
 
 
 
 
Hozirgi kunda CyberPlat tizimida har qanday bank-emitentning bank kr
- 
tutilgan. 
rasmiy  ravishda  olingan  yoki  bank  kredit  kar-  tochkasi  yordamida  amalga  oshirgan  transaksiyalari 
- lar orqali nazorat qilishi mumkin (
http ://www.emoney.ru/rospay/ cybe-rod.
 
asp
 - 
top). 
 
-  tirok  etuvchi  barcha 
operatsiyalarning on-
 
Soddaligi: 
1)
 
tizimga ulanishning yetarlicha soddaligi; 
2)
 
moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish texnologiyasining muay- yan soddaligi; 
Mijoz hisob raqamining xavfsizligi va konfidensialligi quyidagilar- 
 
1)
 
Elektron-raqam imzolar- dan foydalanadi (ERI); 
2)
 
mijoz xavfsizligining tegishli darajasi 512-
- 
 
3)
 
 
Real  vaqtda  amalga  oshir
-  yalar  va  ularni  tegishli 
hujjatlar bilan tasdiqlash ustidan nazorat quyida- 
 
1)
 
 
2)
 
hujjatlar ERI bilan imzolanadi. 
Hisob raqamni Internet orqali boshqarishdagi qulaylik CyberPlat tizimida ochilgan hisob raqami 
imkoniyati- ning mavjudligi bilan kafolatlanadi. 
Cybe
- 

---

 
 
 
 
 
1997-
klari  ishtirokida  Ameri-  ka  bozoriga  tatbiq  etish 
 
zimi 
- 
foydalangan  holda  yaratilgan.  Bu  esa  us-  kunalarga  ajratil
orqali - PC ba- 
- 
- 
(64-128  Kbit/sek  kanali  orqali)  yoki  yuzlab  (512-1024  Kbit/sek  kanali  orqali)  mijozlarga  xizmat 
iBill
 
- laydi - bu kompaniya 8 ming 
korporativ  mijozga  (tovar  va  xizmat  so- 
vidual  mijozlarga  (plastik 
iBill
  hozirgi  kunga  qadar  nisbatan  kam  quvvatli 
-
- 
gan  Microsoft  Internet  Information  Server  4.0.  dan 
foydalanmoqda. 
 
qali amalga oshirish imkonini 
beradi: kredit kartochka orqali va mijoz- ning real hisob ra
hisob  ra- 
Mazkur tizimlar, odatda, ush
- 
Cash  faqat  virtual  hisob  raqamlardan  foydalanib  (DigiCash  virtual  hisob  raqamlarni  emissiyasini 
foydalanish  nuqtayi  nazaridan  texnologik  mu-  rakkab  hisoblanganligi,  yuridik  qiyinchiliklar  va  h.  k. 
- ganligi uchun tatbiq etish ancha muammoli vazifadir. 
elektron magazin - 
Internet-
- 
-
 
-  larning  xavfsizligini 
- tuvchi va tovar sotuvchilarga (uyali aloqa 
kompaniyalari,  Internet-pro- 
an  mijozlar  bazasini 
yaratishga, kichik sotuvchilarga esa yirik sotuvchilar mijozlar bazasidan foydalanish imkonini yaratib 
beradi. Kva- yer-
emissiya  qilingan  plastik  kar
- 
-mijozlariga  (tovar  va  xizmatlarni  sotuvchi 
ternet  orqali 
plastik kartochkalar yordamida xavfsiz operatsiyalar yuritishiga imkon beradi. 
-  diqlanmagan  kartochkalarni 
ham  qabul  qilish  imkoniyatini  beradi.  Bu  hol- 
- 
tochkalar bilan operatsiyalar 
olib borish taqiqlanadi. Agard
 
-
kitob olib borish imkonini beradi. 
 
1)
 
mijozlar
- bardor qiluvchi protsessing osttizim; 
2)
 

---

 
 
 
kartochkal
-  cha  xavfsiz  transaksiyalarni  generatsiya  (ishlab 
chiquvchi) qiluvchi pro- tsessingoldi osttizim; 
3)
 
yaratib beruvchi elektron magazin (CyberMall); 
4)
 
dasturiy interfeys; 
5)
 
-  dalanayotgan  holda 
-kitoblarni amalga oshiruv- chi kliring osttizim; 
 
-
 
-  jozdan  sotuvchiga 
arni  xalqaro  plastik 
kartochkalari orqali amalga oshirish imkoniyati; 
-
 
bankdagi  xaridorlarning  hisob raqamlari  yordamida real  vaqt  rejimida har qanday xizmat va 
tovarlarni sotib olish imkoniyati; 
-
 
tovar va xizmat sotuvchisining talabiga binoan real vaqt reji
yoki kartochkadagi transaksiyaning mav- 
xaridorga tovarni yetkazib berish imkoniyati; 
-
 
bankda  yangi  hisob  raqamni  ochmasdan  tovar  va  xizmatlarni  sot-  ganligi  evaziga  pul 
 
-
 
tovar  va  xizmatlar  uchun  haqni  bank  mijozlari  hisobraqamlari  hamda  plastik  kartochkalar 
- kazilishi; 
-
 
tovarnining Internet orqali tezda sotilishi maqsadida elektron ma- gazindan foydalanish; 
-
 
- yalanuvchi oddiy interfeysni 
 
-
 
plastik kart
 
-
 
tochkalar  orqali  amalga  oshirilgan  operatsiyalar  hajmini 
oshirish imko- nini beradi va 
orqali xavfsiz ravishda operatsiya olib borish imkoniyatini beradi; 
-
 
 
-
 
Internet  orqali  xavfsiz  hisob-kitoblarni  yurgizish,  shu  jumladan  bevosita  mijozlardan  ushbu 
- kazish. 
- 
Password) taqdim etilgan holdagina Xari- dorning shaxsiy hisob raqami (Customer Account), Xaridor 
Kartasi  (Customer  Card  Info)  va  Sotuvchining  Hisob  raqamini  (Merchant  Ac
asoslangan. 
- niya (Internet-provayderlar, 
uyali  aloqa  provayderlari,  axborot  agentlik- 
foydalanishi  mumkin.  Har  qanday  xizmatlar,  telekommunikatsiya  xiz-  matlari  yoki  axborot 
mahsulotlarini taqdim etuvchi Sotuvchi ushbu xiz- matlar va mollarni CyberMalldan xarid qilib olish 
mkin.  CyberMall  DCP 
(Delivery  Versus  Payment  - 
ulotgina  yetkazib  beri- 
 
protsessing xizmatlarni sotib olish y
- lov sistemasidan foydalanishlari mumkin. 
Shunday qilib, Instant tizimidan quyidagilar foydalanishi mumkin: 
-
 
uyali aloqa provayderlari; 
-
 
telekommunikatsiya va peydjing kompaniyalari; 
-
 
Internet-provayderlar; 
-
 
Axborot agentliklari; 

---

 
 
 
-
 
Chakana savdo kompaniyalari; 
-
 
Davriy nashrlar; 
-
 
Kommunal xizmatlar; 
-
 
Yuridik maslahatxonalar. 
http://Interrussia.com/
) 
InterRussia  (interrasha)  - 
- 
-
 
Analoglardan farqli tomonlari 
Asosiy  afzal  tomoni  sistemaning  standartligidadir,  u  elektron  biz-  nesning  aksariyat 
qatnashchilari tomonidan qabul qilingan. 
-jadvalda keltirilgan. 
4.6-jadval 
 
 
dan iborat: 
-
 
xaridorning zaif himoyalanganligi; 
-
 
- ladigan badal. 
 
- elektron, I - Internet, S - savdo) 
 
-
 
Internet tarm
kalari